کتابخانه تفاسیر

و اگر ترديد بعضى از شما در پيكار با آنها به خاطر ترس است، اين ترس كاملا بيجا است،" آيا شما از اين افراد بى ايمان مى‏ترسيد، در حالى كه خداوند سزاوارتر است كه از او و از مخالفت فرمانش بترسيد، اگر به راستى شما ايمان داريد" ( أَ تَخْشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ‏ ).

*** در آيه بعد وعده پيروزى قطعى به مسلمانان مى‏دهد و مى‏گويد:" با آنها پيكار كنيد كه خداوند آنها را به دست شما مجازات مى‏كند" ( قاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَيْدِيكُمْ‏ ).

نه فقط مجازات مى‏كند بلكه" خوار و رسواشان مى‏سازد" ( وَ يُخْزِهِمْ‏ ).

و شما را بر آنها پيروز مى‏گرداند" ( وَ يَنْصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ‏ ).

و به اين ترتيب دلهاى گروهى از مؤمنان را كه تحت فشار و شكنجه سخت اين گروه سنگدل قرار گرفته بودند و در اين راه قربانيهايى داده بودند شفا مى‏دهد" و بر جراحات قلب آنها از اين راه مرهم مى‏نهد" ( وَ يَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ‏ ).

بعضى از مفسران گفته‏اند منظور از" قوم مؤمنين" گروه مؤمنان طائفه" بنى خزاعه" هستند كه جمعى از بت پرستان از طايفه" بنى بكر" ناجوانمردانه بر آنها ريختند و غافلگيرشان ساختند و بعضى گفته‏اند اشاره به گروهى از مردم يمن است كه اسلام را پذيرفتند ولى چون به مكه آمدند از طرف بت پرستان مورد آزار و شكنجه واقع شدند.

ولى بعيد نيست اين عبارت همه كسانى را كه به نوعى تحت فشار و شكنجه بت پرستان قرار گرفته بودند و دلهايشان از آنها پر خون بود شامل شود.

*** در آيه بعد اضافه مى‏كند كه در پرتو پيروزى شما و شكست آنها" خشم‏

تفسير نمونه، ج‏7، ص: 306

دلهاى مؤمنان را فرو مى‏نشاند". ( وَ يُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ‏ ).

اين جمله ممكن است تاكيدى براى جمله سابق ( وَ يَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ‏ ) بوده باشد و نيز ممكن است با آن متفاوت باشد و جمله گذشته اشاره به اين باشد كه در پرتو پيروزى اسلام دلهايى كه سالها به خاطر اسلام و پيامبر ص مى‏طپيد و ناراحت و بيمار بود بهبودى يافت، و جمله دوم اشاره به اين است كه دلهايى كه به خاطر از دست دادن عزيزان و بستگان و تحمل انواع آزارها و شكنجه‏ها پر از ناراحتى بود آرامش خود را با كشته شدن دشمنان سنگدل باز مى‏يابد.

و در پايان آيه مى‏فرمايد" خداوند توبه هر كسى را كه بخواهد (و مصلحت بداند) مى‏پذيرد" ( وَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلى‏ مَنْ يَشاءُ ).

" و خداوند از نيات توبه كنندگان آگاه است و دستورهايى را كه در باره آنها و همچنين پيمان‏شكنان داده است حكيمانه مى‏باشد" ( وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ‏ ).

ضمنا جمله‏هاى اخير اشاره به آن است كه ممكن است در آينده بعضى از آنها از در توبه در آيند بايد توجه داشته باشند كه خدا توبه آنها را مى‏پذيرد و و شدت عمل در مقابل آنها جايز نيست و نيز بشارتى است به اينكه چنين افرادى در آينده به سوى مسلمانها خواهند آمد و توفيق الهى به خاطر آمادگى روحيشان شامل حال آنها خواهد شد.

به طور كلى بعضى از مفسران آيات اخير را از اخبار غيبى قرآن و از نشانه‏هاى صدق دعوت پيامبر دانسته‏اند زيرا آنچه قرآن در آن بيان كرده واقع شده است.

*** در اينجا به چند نكته بايد توجه كرد

1- در اينكه منظور از اين گروه چه اشخاصى هستند، باز در ميان مفسران گفتگو است، بعضى اشاره به يهود و بعضى به اقوامى كه در آينده با مسلمانان‏

تفسير نمونه، ج‏7، ص: 307

درگير شدند، مانند حكومتهاى ايران و روم دانسته‏اند، و بعضى اشاره به كفار قريش دانسته‏اند، و بعضى اشاره به پاره‏اى از افراد كه مسلمان شدند و مرتد گشتند.

ولى ظاهر آيات به خوبى گواهى مى‏دهد كه موضوع سخن همان گروه مشركان و بت‏پرستانى است كه در آن زمان به ظاهر با مسلمانان پيمان ترك مخاصمه داشتند، ولى عملا پيمانشان را نقض كرده بودند و آنها گروهى از مشركان اطراف مكه، يا ساير نقاط حجاز بودند.

اما احتمال اينكه منظور يهود باشد، بسيار بعيد است، زيرا تمام بحثهاى اين آيات پيرامون مشركان دور مى‏زند.

هم چنين ممكن نيست كه منظور از آن طايفه قريش باشد، زيرا قريش و سر كرده آنها ابو سفيان در سال هشتم هجرت پس از فتح مكه ظاهرا اسلام را قبول كردند، در حالى كه سوره مورد بحث ما در سال نهم نازل شده است.

و نيز اين احتمال كه منظور حكومتهاى ايران و روم باشد، بسيار از مفهوم آيات دور است، زيرا آيات سخن از يك درگيرى فعلى مى‏كند، نه درگيريهاى آينده و علاوه آنها پيامبر را از وطن خود خارج نكرده بودند.

و نيز احتمال اينكه منظور مرتدين باشد فوق العاده بعيد است زيرا تاريخ گروه نيرومندى از مرتدين را در آن زمان نشان نمى‏دهد كه مسلمانان بخواهند با آنها پيكار كنند، و علاوه كلمه" ايمان" (جمع يمين) و هم چنين كلمه" عهد" ظاهرا بهمان معنى پيمان ترك مخاصمه است نه پذيرش اسلام (دقت كنيد).

و اگر مى‏بينيم در بعضى از روايات اسلامى اين آيه به آتش‏افروزان جنگ جمل (ناكثين) و مانند آنها تطبيق شده، نه بخاطر آن است كه آيات در باره آنها نازل شده باشد، بلكه هدف اين است كه روح آيه و حكم آن در مورد" ناكثين" و گروه‏هاى مشابهى كه بعدا روى كار خواهند آمد صادق است.

تفسير نمونه، ج‏7، ص: 308

تنها سؤالى كه باقى مى‏ماند اين است كه اگر منظور همان گروه‏هاى بت پرستان پيمان‏شكن هستند كه در آيات گذشته از آنها سخن گفته شد چرا در اينجا تعبير مى‏كند" وَ إِنْ نَكَثُوا أَيْمانَهُمْ‏ ":" اگر آنها پيمانهاى خويش را بشكنند" در حالى كه اين گروه‏ها پيمانها را عملا شكسته بودند؟

پاسخ اين سؤال آن است كه منظور از جمله مزبور اين مى‏باشد كه اگر آنها به پيمان شكنى خويش ادامه دهند و دست از كار خود برندارند، بايد با آنها پيكار كنيد، نظير آنچه در معنى" اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ‏ " مى‏گوئيم، كه مفهومش اين است خدايا ما را هم چنان بر راه راست بدار، و به هدايت ما ادامه ده.

شاهد اين سخن آن است كه جمله مزبور ( إِنْ نَكَثُوا أَيْمانَهُمْ‏ ) در مقابل جمله ( فَإِنْ تابُوا ...) قرار گرفته است يعنى از دو حال خارج نيست، يا آنها توبه مى‏كنند و دست از شرك و بت‏پرستى بر مى‏دارند و به راه خدا مى‏آيند، و يا اينكه هم چنان به راه خويش ادامه مى‏دهند، در صورت اول آنها برادران شما هستند، و در صورت دوم بايد با آنان پيكار كنيد! 2- قابل توجه اينكه در آيات فوق نمى‏گويد با كافران مبارزه كنيد، بلكه مى‏گويد با رؤسا و پيشوايانشان به جهاد برخيزيد، اشاره به اينكه توده مردم پيرو رؤسا و زعماى خود هستند، هدف گيرى شما بايد هميشه آنها باشند، بايد سرچشمه‏هاى گمراهى و ضلالت و ظلم و فساد را ببنديد، و ريشه‏ها را بسوزانيد، و تا آنها هستند مبارزه با پيروانشان سودى ندارد، به علاوه اين تعبير يك نوع بلندنگرى و علو همت و تشجيع براى مسلمانان محسوب مى‏شود، كه طرف اصلى شما آنها هستند، خود را آماده مبارزه با آنان كنيد نه افراد كوچكشان! عجيب اينكه بعضى اين تعبير را اشاره به ابو سفيان و مانند او از بزرگان قريش دانسته‏اند، در حالى كه گروهى از آنها در بدر كشته شدند و بقيه (مانند

تفسير نمونه، ج‏7، ص: 309

ابو سفيان) پس از فتح مكه ظاهرا اسلام آوردند، و در موقع نزول آيه در صف مسلمانان جاى گرفته بودند، و مبارزه با آنها مفهومى نداشت.

امروز هم اين دستور مهم قرآن به قوت خود باقى است، براى از بين بردن ظلم و فساد، استعمار و استثمار بايد موضع‏گيريها در برابر رؤسا و پيشوايان اين گروه‏ها باشد، و پرداختن به افراد عادى بى ثمر است (دقت كنيد!).

*** 3- تعبير به" فَإِخْوانُكُمْ فِي الدِّينِ‏ " كه در آيات بالا آمده است، لطيفترين تعبيرى است كه مى‏توان در باره مساوات افراد يك جامعه با محكم‏ترين پيوندهاى عاطفى، بيان كرد، زيرا روشن‏ترين و نزديك‏ترين پيوند عاطفى در انسان كه از مساوات كامل برخوردار است، پيوند دو برادر است.

ولى افسوس كه شكافهاى طبقاتى و بتهاى قومى و نژادى بار ديگر اين اخوت اسلامى را كه مايه غبطه همه دشمنان بود از ميان برده و برادران ديروز چنان امروز در برابر هم صف كشيده‏اند كه باور ناكردنى است، و گاهى آن چنان از يكديگر كشتار مى‏كنند كه هيچ دشمنى با دشمن خود چنين نمى‏كند، و اين است يكى از اسرار عقب‏ماندگى امروز ما!*** 4- از جمله" أَ تَخْشَوْنَهُمْ‏ " (آيا از آنها مى‏ترسيد؟) اجمالا بر مى‏آيد كه در ميان مسلمانان، جمعى وجود داشت كه از اين فرمان جهاد واهمه مى‏كرد، يا بخاطر قدرت و قوت دشمن، و يا بخاطر اينكه پيمان شكنى گناه است.

قرآن به آنها صريحا جواب مى‏گويد شما نبايد از اين انسانهاى ضعيف بترسيد، بلكه بايد از مخالفت فرمان پروردگار ترس داشته باشيد، به علاوه ترس از اينكه پيمان‏شكن باشيد نابجا است زيرا آنها در ابتداء مقدمات پيمان شكنى را فراهم ساختند و پيشقدم شدند.

تفسير نمونه، ج‏7، ص: 310

5- منظور از جمله" هَمُّوا بِإِخْراجِ الرَّسُولِ‏ " ظاهرا اشاره به مساله اخراج پيامبر ص از" مكه" به هنگام هجرت به مدينه است، كه نخست قصد آن را داشتند، و بعد قصدشان تغيير يافت، و تبديل به قتل پيامبر ص شد، ولى پيامبر ص به فرمان خدا در همان شب از مكه خارج گرديد، و در هر صورت ذكر اين موضوع نه به عنوان نشانه‏اى از پيمان شكنى آنها است، بلكه به عنوان بازگو كردن يك خاطره دردناك از جنايات بت پرستان مى‏باشد، كه هم قريش در آن شركت داشتند و هم قبايل ديگر، و گر نه پيمان شكنى بت پرستان از طرق ديگر آشكار شده بود.

*** 6- از مطالب شگفت‏آور اينكه بعضى از پيروان مكتب جبريه آيه:

" قاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَيْدِيكُمْ‏ " براى مكتب خود استدلال كرده‏اند، در حالى كه اگر ذهن خود را از تعصبها خالى كنيم، آيه فوق كوچكترين دلالتى بر مقصود آنها ندارد، و درست به اين مى‏ماند كه ما براى انجام كارى سراغ يكى از دوستان خود مى‏رويم، و مى‏گوئيم اميدواريم خداوند با دست تو اين كار را اصلاح كند، مفهوم اين سخن آن نيست كه تو مجبور در انجام اين كار هستى بلكه منظور اين است خداوند قدرتى در اختيار تو قرار داده و نيت پاكى به تو داده است كه با استفاده آن اين كار را مى‏توانى با آزادى اراده انجام دهى.

تفسير نمونه، ج‏7، ص: 311

[سوره التوبة (9): آيه 16]

أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تُتْرَكُوا وَ لَمَّا يَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِينَ جاهَدُوا مِنْكُمْ وَ لَمْ يَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لا رَسُولِهِ وَ لا الْمُؤْمِنِينَ وَلِيجَةً وَ اللَّهُ خَبِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ (16)

ترجمه:

16- آيا گمان كرديد كه (به حال خود) رها مى‏شويد در حالى كه هنوز آنها كه از شما جهاد كردند و غير از خدا و رسولش را محرم اسرار خويش انتخاب ننمودند (از ديگران) مشخص نشده‏اند (بايد آزمون شويد و صفوف از هم جدا شود) و خداوند به آنچه عمل مى‏كنيد آگاه است.

تفسير:

در اين آيه مسلمانان را از طريق ديگرى تشويق به جهاد كرده متوجه مسئوليت سنگين خود در اين قسمت مى‏كند كه نبايد تصور كنيد، تنها با ادعاى ايمان همه چيز درست خواهد شد، بلكه صدق نيت و درستى گفتار، و واقعيت ايمان شما در مبارزه با دشمنان، آن هم يك مبارزه خالصانه و دور از هر گونه نفاق، روشن مى‏شود.

نخست مى‏گويد:" آيا گمان كرديد شما را به حال خودتان رها مى‏سازند؟

صفحه بعد