کتابخانه تفاسیر

باز در آغاز اين سوره به" حروف مقطعه" قرآن برخورد مى‏كنيم، و با توجه به اينكه بلافاصله بعد از آن از عظمت قرآن سخن مى‏گويد به نظر مى‏رسد كه يكى از اسرار آن اين باشد كه اين كتاب بزرگ و آيات مبين از حروف ساده الفباء تشكيل يافته، و زيبنده ستايش آن آفريدگارى است كه چنين اثر بديعى را از چنان مواد ساده‏اى به وجود آورده، و ما در اين زمينه بحثهاى مشروحى در آغاز سوره بقره و آل عمران و اعراف داشته‏ايم، (به جلد اول و دوم و ششم تفسير نمونه مراجعه كنيد).

سپس مى‏افزايد:" اين آيات قرآن و كتاب مبين است" ( تِلْكَ آياتُ الْقُرْآنِ وَ كِتابٍ مُبِينٍ‏ ).

اشاره به دور (با لفظ" تلك") براى بيان عظمت اين آيات آسمانى است و تعبير به" مبين" تاكيدى است بر اينكه قرآن، هم آشكار است و هم آشكار

تفسير نمونه، ج‏15، ص: 396

كننده حقايق‏ «1» .

گرچه بعضى از مفسران احتمال داده‏اند كه تعبير به" قرآن" و" كتاب مبين" اشاره به دو معنى جداگانه باشد، و دومى" لوح محفوظ" را بيان مى‏كند ولى ظاهر آيه نشان مى‏دهد كه هر دو بيان يك واقعيت است، يكى در لباس الفاظ و تلاوت، و ديگرى در لباس نوشتن و كتابت.

*** در دومين آيه مورد بحث، دو توصيف ديگر براى قرآن بيان شده:" قرآنى كه مايه هدايت، و وسيله بشارت براى مؤمنان است" ( هُدىً وَ بُشْرى‏ لِلْمُؤْمِنِينَ‏ ).

***" همان كسانى كه نماز را بر پا مى‏دارند و زكات را ادا مى‏كنند و به آخرت يقين دارند ( الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ‏ ).

و به اين ترتيب، هم اعتقاد آنها به مبدء و معاد محكم است، و هم پيوندشان با خدا و خلق، بنا بر اين اوصاف فوق اشاره‏اى به اعتقاد كامل و برنامه عملى جامع آنها است.

در اينجا اين سؤال پيش مى‏آيد كه اگر اين گروه از مؤمنان، هم از نظر مبانى اعتقادى و هم عملى راه صاف را برگزيده‏اند ديگر چه نيازى است كه قرآن براى هدايت آنها بيايد.

ولى با توجه به اينكه هدايت داراى مراحل مختلف است كه هر مرحله‏اى مقدمه‏اى است براى بالاتر، و بالاتر، پاسخ اين سؤال، روشن مى‏شود.

بعلاوه تداوم هدايت خود مساله مهمى است و همان چيزى است كه ما شب‏

(1) مبين از ماده ابانه است و به طورى كه بعضى از مفسران (آلوسى در روح المعانى) گفته‏اند اين ماده گاهى به معنى فعل لازم و گاهى متعدى آمده، در صورت اول مفهوم كلمه مبين همان آشكار خواهد بود، و در صورت دوم آشكار كننده.

تفسير نمونه، ج‏15، ص: 397

و روز در نمازهاى خود با گفتن" اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ‏ " از خدا مى‏خواهيم كه ما را در اين مسير ثابت دارد و تداوم بخشد كه بى لطف او اين تداوم ممكن نيست.

از اين گذشته، استفاده از آيات قرآن و كتاب مبين، تنها براى كسانى ميسر است كه روح حقيقت‏طلبى و حق جويى در آنها باشد، هر چند هنوز به هدايت كامل نرسيده باشند، و اگر مى‏بينيم در يك جا قرآن مايه هدايت" پرهيزگاران" معرفى شده (بقره آيه 2) و در جاى ديگر مايه هدايت" مسلمين" (سوره نحل آيه 102) و در اينجا مايه هدايت" مؤمنين"، يك دليلش همين است كه لا اقل تا مرحله‏اى از تقوى و تسليم و ايمان به واقعيتها در دل انسان نباشد به دنبال حق نمى‏رود، و از نور اين كتاب مبين، بهره نمى‏گيرد كه قابليت محل نيز شرط است.

از همه اينها گذشته،" هدايت" و" بشارت" توأم با يكديگر تنها براى مؤمنان است و ديگران را چنين بشارتى نيست.

و از اينجا روشن مى‏شود كه اگر در بعضى از آيات قرآن، هدايت به طور وسيع و گسترده براى عموم مردم شمرده است ( هُدىً لِلنَّاسِ‏ ) (بقره- 185) منظور همه كسانى است كه زمينه مساعدى براى پذيرش حق دارند، و گرنه لجوجان متعصب و سرسخت، كوردلانى هستند كه اگر بجاى يك خورشيد هزاران آفتاب بر آنها بتابد، كمترين بهره‏اى از آن نمى‏گيرند.

*** سپس به بيان حال گروهى كه در نقطه مقابل مؤمنان قرار دارند پرداخته و يكى از خطرناكترين حالاتشان را چنين بازگو مى‏كند:" كسانى كه ايمان به آخرت ندارند اعمال سوئشان را براى آنها زينت مى‏دهيم و در طريق زندگى حيران و سرگردان مى‏شوند" ( إِنَّ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ زَيَّنَّا لَهُمْ أَعْمالَهُمْ فَهُمْ يَعْمَهُونَ‏ ).

تفسير نمونه، ج‏15، ص: 398

آلودگى در نظر آنها پاكى، زشتيها نزد آنها زيبا، پستيها افتخار، و بدبختيها و سيه‏روزيها سعادت و پيروزى محسوب مى‏شود.

آرى چنين است حال كسانى كه در طريق غلط گام مى‏نهند و بر آن ادامه مى‏دهند، واضح است وقتى انسان كار زشت و نادرستى را انجام داد تدريجا قبح و زشتيش در نظر او كم مى‏شود، و به آن عادت مى‏كند، پس از مدتى كه به آن خو گرفت، توجيهاتى براى آن مى‏تراشد، كم كم به صورت زيبا و حتى به عنوان يك وظيفه در نظرش جلوه مى‏كند، و چه بسيارند افراد جنايتكار و آلوده‏اى كه به راستى به اعمال خود افتخار مى‏كنند و آن را نقطه مثبتى مى‏شمرند.

اين دگرگونى ارزشها، و بهم ريختن معيارها در نظر انسان، كه نتيجه‏اش سرگردان شدن در بيراهه‏هاى زندگى است از بدترين حالاتى است كه به يك انسان دست مى‏دهد.

جالب اينكه در آيه مورد بحث و يكى ديگر از آيات قرآن (انعام- 108) اين" تزيين" به" خدا" نسبت داده شده است، در حالى كه در هشت مورد به" شيطان"، و در ده مورد به صورت فعل مجهول (زين) آمده است، و اگر درست بينديشيم همه بيانگر يك واقعيت است.

اما اينكه به خدا نسبت داده شده است به خاطر آنست كه او" مسبب الاسباب" در عالم هستى است، و هر موجودى تاثيرى دارد به خدا منتهى مى‏شود، آرى اين خاصيت را خداوند در تكرار عمل قرار داده كه انسان تدريجا به آن خو مى‏گيرد، و حس تشخيص او دگرگون مى‏شود، بى آنكه مسئوليت انسان از بين برود و يا براى خدا ايراد و نقصى باشد (دقت كنيد).

و اگر به شيطان يا هواى نفس نسبت داده شود به خاطر اين است كه عامل نزديك و بدون واسطه، آنها هستند.

و اگر گاه به صورت فعل مجهول آمده اشاره به اين است كه طبيعت عمل‏

تفسير نمونه، ج‏15، ص: 399

چنين اقتضا مى‏كند كه بر اثر تكرار، ايجاد" حالت" و" ملكه" و" عشق" و علاقه مى‏كند.

*** سپس به نتيجه" تزيين اعمال" پرداخته و سرانجام كار چنين كسانى را اين گونه بيان مى‏كند:" آنها كسانى هستند كه عذابى بد و شديد و دردناك دارند" ( أُوْلئِكَ الَّذِينَ لَهُمْ سُوءُ الْعَذابِ‏ ).

در دنيا سرگردان و مايوس و پريشان خواهند بود، و در آخرت گرفتار مجازاتى هولناك.

" و آنها در آخرت زيانكارترين مردمند" ( وَ هُمْ فِي الْآخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ‏ ).

دليل بر اينكه آنها از همه زيانكارترند همان است كه در" سوره كهف آيه 103" آمده است: قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمالًا الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً :" بگو آيا زيانكارترين مردم را به شما معرفى كنم؟ آنها هستند كه تلاشها و كوششهايشان در زندگى دنيا نابود شده در عين حال گمان مى‏كنند عمل نيك انجام مى‏دهند"! چه زيانى از اين بالاتر كه انسان اعمال زشتش را زيبا ببيند و تمام نيروى خود را براى آن به كار گيرد به گمان اينكه كار مثبتى انجام مى‏دهد، اما سرانجام ببيند جز بدبختى و سيه‏روزى ببار نياورده است.

*** و در آخرين آيه مورد بحث به عنوان تكميلى بر اشارات گذشته در زمينه عظمت محتواى قرآن، و مقدمه‏اى براى داستانهاى انبياء كه بلافاصله بعد از آن شروع مى‏شود مى‏فرمايد:" بطور مسلم اين قرآن از سوى حكيم و دانايى بر تو القا مى‏شود" ( وَ إِنَّكَ لَتُلَقَّى الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ عَلِيمٍ‏ ).

گرچه" حكيم" و" عليم" هر دو اشاره به دانايى پروردگار است، ولى" حكمت"

تفسير نمونه، ج‏15، ص: 400

معمولا جنبه‏هاى عملى را بيان مى‏كند، و" علم" جنبه‏هاى نظرى را، به تعبير ديگر" عليم" از آگاهى بى پايان خدا خبر مى‏دهد، و" حكيم" از نظر و حساب و هدفى كه در ايجاد اين عالم و نازل كردن قرآن به كار رفته است.

و چنين قرآنى كه از ناحيه چنان پروردگارى نازل مى‏شود، بايد كتاب مبين و روشنگر باشد، و مايه هدايت و بشارت مؤمنان، و داستانهايش خالى از هر گونه خرافه و تحريف‏ «1» .

*** نكته: واقع نگرى و ايمان‏

مساله مهم در زندگى انسان اين است كه واقعيات را آن چنان كه هست درك كند، و در برابر آن موضع‏گيرى صريح داشته باشد، پندارها، پيشداوريها، و تمايلات انحرافى، حب و بغضها، مانع از درك و ديد واقعيات آن چنان كه هست نگردد، و مهمترين تعريفى كه براى فلسفه شده است همين است،" درك حقايق اشياء آن چنان كه هست".

به همين دليل يكى از مهمترين تقاضاهايى كه معصومين از خدا داشتند اين بود اللهم ارنى الاشياء كما هى:" خداوندا واقعيتها و موجودات را آن گونه كه هست به من نشان ده" (تا ارزشها را به درستى بشناسم و حق آن را ادا كنم).

صفحه بعد