کتابخانه تفاسیر

در حقيقت جمله دوم علتى است براى جمله نخست يعنى هواپرستى قدرت ادراك حقائق و حس تشخيص را از آدمى مى‏گيرد، و پرده بر قلب او مى‏افكند به طورى كه قلوب هواپرستان همانند ظرفى مى‏شود كه در آن را بسته و مهر و موم كرده‏اند، نه چيزى وارد آن مى‏شود و نه چيزى از آن خارج مى‏گردد.

*** نقطه مقابل آنها مؤمنان راستين هستند كه آيه بعد در باره آنها مى‏گويد:

" كسانى كه هدايت يافته‏اند خداوند بر هدايتشان مى‏افزايد، و روح تقوا و پرهيزكارى به آنها مى‏بخشد" ( وَ الَّذِينَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدىً وَ آتاهُمْ تَقْواهُمْ‏ ).

آرى آنها نخستين گامهاى هدايت را شخصا برداشته، و عقل و خرد و فطرت خويش را در اين راه به كار گرفته‏اند، سپس خداوند طبق وعده‏اى كه داده است مجاهدان راهش را هدايت و راهنمايى بيشتر مى‏كند، نور ايمان به قلب آنها مى‏افكند، و از شرح صدر و روشن‏بينى بهره‏مندشان مى‏سازد، اين از نظر اعتقاد و ايمان و اما از نظر عمل روح تقوا را در آنها زنده مى‏كند، آن چنان كه از گناه متنفر مى‏شوند و به طاعت و نيكى عشق مى‏ورزند.

آنها در هر دو جنبه درست نقطه مقابل منافقانى هستند كه در آيه قبل به آنها اشاره شده، از يك سو بر دلهاى آنها مهر است و چيزى نمى‏فهمند، و از سوى ديگر در عمل همواره پيرو هواى نفسند، اما مؤمنان روز به روز بر هدايتشان افزوده مى‏شود و در مقام عمل بر تقوايشان.

*** در آيه بعد به عنوان هشدارى به اين گروه بى ايمان استهزاء كننده، مى‏فرمايد:" آيا آنها جز اين انتظارى دارند كه قيامت ناگهان برپا شود آن گاه ايمان بياورند، در حالى كه هم اكنون نشانه‏هاى آن آمده است، اما هنگامى كه قيامت رسما برپا شود ديگر بيدارى و تذكر و ايمان آنها سودى نخواهد داشت"!

تفسير نمونه، ج‏21، ص: 449

( فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها فَأَنَّى لَهُمْ إِذا جاءَتْهُمْ ذِكْراهُمْ‏ ).

آرى آنها آن موقعى كه بايد ايمان بياورند و مفيد است سرسختى و لجاجت به خرج مى‏دهند، و در برابر حق تسليم نمى‏شوند، بلكه به سخريه و استهزاء برمى‏خيزند، ولى آن زمان كه حوادث هولناك و آغاز قيامت جهان را به لرزه درمى‏آورد اينگونه افراد به وحشت مى‏افتند، و اظهار خضوع و ايمان مى‏كنند در حالى كه هيچ سودى به حالشان ندارد.

اين عبارت درست به اين مى‏ماند كه به ديگرى مى‏گوئيم آيا انتظار دارى هنگامى كه كار از كار گذشت و بيمارت مشرف بر مرگ شد طبيب و دارو بياورى؟! پس بيا پيش از آنكه فرصت از دست برود قدمى بردار، قدمى سودمند و مؤثر.

" اشراط" جمع" شرط" (بر وزن شرف) به معنى" علامت" است، بنا بر اين" اشراط الساعة" اشاره به نشانه‏هاى نزديك شدن قيامت است.

در اينكه منظور از نشانه‏هاى نزديك شدن رستاخيز در اينجا چيست؟ مفسران بحثهاى فراوانى دارند، و حتى رساله‏هاى مختصر و مفصلى در اين زمينه نگاشته شده.

اما بسيارى معتقدند منظور از" اشراط الساعة" در آيه مورد بحث قيام شخص پيامبر اسلام ص است، به شهادت حديثى كه از خود آن حضرت نقل شده كه فرمود:

بعثت انا و الساعة كهاتين و ضم السبابة و الوسطى‏

:" بعثت من و قيامت مانند اين دو است اشاره به دو انگشت مباركش كرد، انگشت اشاره و انگشت وسط كه در كنار يكديگرند" «1» .

و بعضى مساله" شق القمر" و پاره‏اى ديگر از حوادث عصر پيامبر ص را

(1)" مجمع البيان"،" تفسير قرطبى"،" تفسير فى ظلال"، و تفاسير ديگر ذيل آيات مورد بحث (با مختصر تفاوتى در تعبير).

تفسير نمونه، ج‏21، ص: 450

نيز جزء" اشراط الساعة" شمرده‏اند.

احاديث متعددى در اين زمينه نيز وارد شده كه مخصوصا شيوع بسيارى از گناهان در ميان مردم به عنوان نشانه‏هاى نزديك شدن قيامت معرفى شده است.

مانند حديثى كه شيخ مفيد در" روضة الواعظين" از پيامبر ص نقل كرده كه فرمود:

من اشراط الساعة ان يرفع العلم، و يظهر الجهل، و يشرب الخمر و يفشد الزنا:

" از نشانه‏هاى قيامت برچيده شدن علم، و آشكار شدن جهل، و شرب خمر و كثرت زنا است" «1» .

حتى حوادث مهم و مؤثرى همانند قيام حضرت مهدى (ارواحنا فداه) به عنوان" اشراط الساعة" شمرده شده است.

اما اين نكته لازم به يادآورى است كه ما گاهى از" اشراط الساعة" به طور مطلق بحث مى‏كنيم كه نشانه‏هاى نزديك شدن قيامت چيست؟، و گاه در مورد خصوص آيه.

در مورد آيه مطلب همان است كه گفتيم، و اما در باره نشانه‏هاى نزديك شدن قيامت به طور مطلق بحثها و روايات فراوانى است كه در كتب معروف اسلامى آمده است، و در بحث نكات اشاره خواهيم كرد «2» .

*** آيا قيام پيامبر (ص) از نشانه‏هاى نزديكى قيامت است؟

در اينجا اين سؤال پيش مى‏آيد كه چگونه قيام پيامبر ص را از

(1)" نور الثقلين" جلد 5 صفحه 37.

(2) با توجه به آنچه گفتيم معلوم مى‏شود كه منظور از جمله" فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها " اين نيست كه تمام نشانه‏هاى قيامت در عصر پيامبر (ص) آشكار شده، بلكه منظور اين است كه بعضى از آنها ظاهر شده كه خبر از نزديكى قيامت مى‏دهد هر چند، قسمتهايى از آن بعدا آشكار گردد.

تفسير نمونه، ج‏21، ص: 451

نشانه‏هاى نزديكى قيامت شمرده‏اند؟ در حالى كه 15 قرن مى‏گذرد و هنوز از قيامت خبرى نيست؟

پاسخ اين سؤال با توجه به يك نكته روشن مى‏شود و آن اينكه: باقى مانده دنيا را در مقايسه با گذشته آن بايد محاسبه كرد، و در چنين مقايسه‏اى آنچه از عمر دنيا باقى مانده چيز مهمى نيست، چنان كه در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام ص آمده است كه روزى بعد از عصر و نزديك غروب آفتاب براى يارانش خطبه مى‏خواند فرمود:

و الذى نفس محمد (ص) بيده مثل ما مضى من الدنيا فيما بقى منها الا مثل ما مضى من يومكم هذا فيها بقى منه، و ما بقى منه الا اليسير:

" سوگند به كسى كه جان محمد ص به دست او است آنچه از دنيا گذشته نسبت به آنچه باقى مانده مانند مقدارى است كه امروز شما گذشته نسبت به آنچه باقى مانده است و مى‏بينيد كه جز مقدار كمى باقى نمانده است" «1» .

*** آخرين آيه مورد بحث به عنوان نتيجه‏گيرى از گفتگوهايى كه در آيات قبل پيرامون ايمان و كفر و سرنوشت مؤمنان و كافران آمده بود، مى‏فرمايد:

" پس بدان كه معبودى جز اللَّه نيست" ( فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ‏ ).

يعنى روى خط توحيد محكم به‏ايست كه داروى شفابخش و بهترين وسيله نجات همين توحيد است كه آثار آن در آيات قبل بيان شد.

بنا بر اين مفهوم اين سخن آن نيست كه پيامبر ص از توحيد آگاه نبوده بلكه منظور ادامه اين خط است، درست شبيه آنچه در تفسير سوره حمد در آيه‏ اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ‏ گفته‏اند كه مفهومش هدايت نيافتن نيست بلكه مفهومش اين است كه ما را بر خط هدايت ثابت بدار.

(1) روح المعانى جلد 26 صفحه 48.

تفسير نمونه، ج‏21، ص: 452

اين احتمال نيز وجود دارد كه منظور تفكر بيشتر در امر توحيد، و ارتقاء به مقامات بالاتر است، چرا كه اين مساله‏اى است كه هر چه در آن بيشتر بينديشند و آيات خدا را بيشتر مطالعه كنند به مرحله عالى‏ترى مى‏رسند، و بررسى آنچه در آيات قبل در مورد ايمان و كفر گفته شد خود عاملى است براى افزايش ايمان و كفر.

سومين تفسير اين است كه منظور از آن جنبه‏هاى عملى توحيد است يعنى بدان تنها پناهگاه در عالم او است، به او پناه بر، و حل مشكلاتت را فقط از او بخواه، و از انبوه دشمنان هرگز وحشت مكن.

اين تفسيرهاى سه‏گانه منافاتى با هم ندارند و ممكن است در مفهوم آيه جمع شود.

به دنبال اين مساله عقيدتى باز به سراغ مساله تقوا و پاكى از گناه رفته، مى‏افزايد:" براى گناه خود و مردان و زنان با ايمان استغفار كن" (و اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ‏ ).

پيدا است پيامبر ص به حكم مقام عصمت هرگز مرتكب گناهى نشده، اينگونه تعبيرها يا اشاره به مساله" ترك اولى" و" حسنات الأبرار سيئات المقربين" است، و يا سرمشقى است براى مسلمانان.

در حديثى آمده است كه" حذيفة يمان" مى‏گويد:" من مرد تندزبانى بودم و نسبت به خانواده‏ام تندى مى‏نمودم، عرض كردم اى رسول خدا! مى‏ترسم عاقبت زبانم مرا دوزخى كند!" پيامبر ص فرمود:

فاين انت من الاستغفار؟ انى لاستغفر اللَّه فى اليوم مائة مرة!:

" از استغفار غفلت مكن، حتى خود من هر روز يكصد مرتبه استغفار مى‏كنم"! (در بعضى از روايات نيز هفتاد مرتبه آمده است) «1» .

(1)" مجمع البيان" جلد 9 صفحه 102 (ذيل آيات مورد بحث).

تفسير نمونه، ج‏21، ص: 453

اگر ديگران از گناهان و معاصى خود استغفار مى‏كنند پيغمبر اكرم ص از آن لحظه‏اى كه از ياد خدا غافل مانده و يا كار خوبترى را رها كرده و به سراغ خوب رفته است.

اين نكته نيز قابل توجه است كه در اينجا خداوند براى مؤمنين و مؤمنات شفاعت كرده، و دستور استغفار به پيامبرش داده، تا آنها را مشمول رحمت خود كند، و از اينجا عمق مساله" شفاعت" در دنيا و آخرت، و همچنين مشروعيت و اهميت مساله" توسل" ظاهر مى‏شود.

و در ذيل آيه به عنوان بيان علت مى‏فرمايد:" خداوند محل حركت و قرارگاه شما را مى‏داند" ( وَ اللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ‏ و مثويكم).

از ظاهر و آشكار و درون و برون و سر و نجواى شما با خبر است، و حتى از انديشه‏ها و نيات شما در حركات و سكونتان كاملا آگاهى دارد، به همين دليل بايد به سوى او برويد و از درگاه او طلب عفو كنيد.

" متقلب" به معنى جايگاه رفت و آمد و" مثوى" به معنى محل استقرار است‏ «1» .

ظاهر اين است كه اين دو كلمه مفهوم وسيعى دارد كه تمام حركات و سكون آدمى را چه در دنيا و چه در آخرت، چه در دوران جنينى و چه در قبور، را شامل مى‏شود، هر چند بسيارى از مفسران معانى محدودى براى آن نموده‏اند.

بعضى گفته‏اند منظور حركات انسان در روز و سكونت او در شب است.

بعضى ديگر گفته‏اند منظور مسير انسان در دنيا، و قرارگاه او در آخرت است.

(1) بنا بر اين" متقلب" اسم مفعول است كه در اينجا به معنى اسم مكان آمده، ولى جمعى آن را" مصدر ميمى" مى‏دانند، كه به معنى انتقال از حالى به حالى مى‏باشد. ولى معنى اول با توجه به قرينه مقابله با" مثوى" كه مسلما اسم مكان است مناسبتر است.

تفسير نمونه، ج‏21، ص: 454

بعضى دگرگونى انتقال انسان را در صلب پدران و رحم مادران، و ثبات او را در قبر مطرح كرده‏اند.

و بالآخره بعضى حركات او را در سفر و آرامش او را در حضر عنوان نموده‏اند.

ولى همانگونه كه گفتيم آيه مفهوم گسترده‏اى دارد كه همه اينها را شامل مى‏شود.

*** نكته: اشراط الساعة چيست؟

همانگونه كه گفتيم" اشراط" جمع" شرط" به معنى" علامت" است، و" اشراط الساعة" نشانه‏هاى نزديك شدن قيامت را مى‏گويند كه در منابع شيعه و اهل سنت در روايات بسيارى از آن بحث شده، و در قرآن مجيد تنها در همين مورد به آن اشاره شده است.

يكى از مشروحترين و جامعترين احاديث در اين زمينه حديثى است كه ابن عباس از پيغمبر گرامى اسلام ص در داستان حجة الوداع نقل كرده كه بسيارى از مسائل را به ما مى‏آموزد، و حاوى نكات فراوانى است، و روى همين جهت تمام آن را ذيلا مى‏آوريم:

صفحه بعد