کتابخانه تفاسیر

«تسخير» هم به معناى بهره‏گيرى از منافع است، مثل تسخير خورشيد وماه و هم به معناى سلطه و تسلّطِ كامل است، نظير تسخير كشتى‏ها ونهرها وتسلّط انسان بر آنها.

پيام‏ها:

1- شناخت نعمت‏هاى خداوند، بهترين راه خداشناسى است كه با فهم عموم و عشق و انگيزه و عبادت همراه است. خَلَقَ السَّماواتِ‏ ... سَخَّرَ لَكُمُ‏

2- در ميان همه‏ى نعمت‏هاى خداوند، آب يكى از مهم‏ترين آنهاست. «ماءً - فِي الْبَحْرِ الْأَنْهارَ»

3- آفرينش هستى، براى انسان است. «رِزْقاً لَكُمْ‏ - سَخَّرَ لَكُمُ»

4- گرچه اسباب مادّى نقش دارند، امّا تمام عوامل به فرمان خداست. «بِأَمْرِهِ»

5- انسان، بر طبيعت حاكم است‏ «سَخَّرَ لَكُمُ»

وَ سَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دائِبَيْنِ وَ سَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ «33»

و (خداوند) خورشيد و ماه را كه دايماً در حركت هستند، براى شما رام نمود و نيز شب و روز را براى شما مسخّر نمود.

نكته‏ها:

«دائِبَيْنِ» از «دأب» به معناى عادت مستمرّه است. مانند: «كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ»* و «مراغى» در تفسير خود گفته است: «دائبين» به معناى «دائمين فى الحركة» است، مانند: «كُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ»*

تفسير نور، ج‏4، ص: 417

آرى خورشيد، نيروگاه بزرگى است كه دائماً كار مى‏كند. بر خلاف نيروگاه‏هاى بشرى كه هر چند وقت يك بار تعطيل و تعمير مى‏شوند. اگر خورشيد مدّتى نباشد چه مى‏شود؟ حيات انسان‏ها و گياهان و حيوانات به كجا منتهى خواهد شد؟ وجود ميكروب‏هاى فراوان و نبودن گرما و بخار و ... جهان را با چه مصيبتى روبه‏رو خواهد كرد؟

ابر و باد و مه و خورشيد و فلك دركارند

تا تو نانى به كف آرى و به غفلت نخورى‏

همه از بهر تو سرگشته و فرمان بردار

شرط انصاف نباشد كه تو فرمان نبرى‏

پيام‏ها:

1- نه فقط زمين و نعمت‏هاى زمينى، بلكه آسمان و اجرام آسمانى نيز براى بهره‏گيرى بشر و مطابق نيازهاى او آفريده شده‏اند. «سَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ»

وَ آتاكُمْ مِنْ كُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ «34»

و (خداوند) از هر آنچه كه از او خواستيد (و نياز داشتيد) به شما داده است، و اگر (بخواهيد) نعمت خدا را بشماريد، نمى‏توانيد آنها را به دقت شماره كنيد همانا انسان بسيار ستمگر و ناسپاس است.

نكته‏ها:

در آيه 18 سوره‏ى نحل مى‏خوانيم: «إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوها إِنَّ اللَّهَ لَغَفُورٌ رَحِيمٌ» اگر بخواهيد نعمت‏هاى خدا را بشماريد نمى‏توانيد. همانا خداوند بخشنده و مهربان است.

در آيات قبل خوانديم كه رهبران فاسد، مردم را به سوى غير خدا دعوت مى‏كنند. «جَعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً» اين آيه مى‏گويد: با آنكه از غير خدا هيچ كارى ساخته نيست و هر كه هر چه دارد از آنِ خداست، ولى انسان، بى‏توجّه و ناسپاس است.

«عد» يعنى شمردن، «احصاء» يعنى شمردن با دقت بگونه‏اى كه هيچ چيز از قلم نيافتد.

تفسير نور، ج‏4، ص: 418

پيام‏ها:

1- عوامل توليد در اختيار انسان است. (آب، خاك و نور خورشيد ...) اگر نارسايى و كمبودى وجود دارد به خاطر مديريّت غلط و توزيع نامطلوب است. وَ آتاكُمْ مِنْ كُلِ‏ ... إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ

2- خدايى كه بشر را آفريد، همه‏ى نيازهاى او را از راه درست برآورده ساخت، اما انسان به دنبال رفع نيازهاى خود از راه گناه است. آتاكُمْ مِنْ كُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ‏ ... إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ

3- انسان موجودى نيازمند و محتاج است. «سَأَلْتُمُوهُ»

4- انسان قدرت ندارد نعمت‏هاى خدا را بشمارد، چه رسد به اين كه بخواهد شكر آنها را به جاى آورد. «لا تُحْصُوها»

5- اگر انسان از نعمت‏هاى الهى درست استفاده نكند، بسيار ستمگر و كفران كننده است. «لَظَلُومٌ كَفَّارٌ»

وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً وَ اجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ «35»

و (به ياد آور) زمانى را كه ابراهيم گفت: پروردگارا! اين شهر (مكه) را امن قرار ده و من و فرزندانم را از اينكه بت‏ها را بپرستيم دور بدار.

نكته‏ها:

در اين آيه و آيات بعد، سيمايى از دعاهاى حضرت ابراهيم كه نشان دهنده‏ى سوز و روح بزرگ اوست مطرح است و شايد به دليل همين دعاها، اين سوره، «ابراهيم» ناميده شد.

ابراهيم عليه السلام در دو زمان براى مكه دعا كرد: بار اوّل زمانى بود كه اسماعيل و هاجر را در آن جا اسكان داد و گفت: «رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً» «1» پروردگارا! اين مكان را شهر امن قرار

(1). بقره، 126.

تفسير نور، ج‏4، ص: 419

ده. بار دوم زمانى بود كه جمعيّتى به مكه آمد و در اين شهر مقيم شد، در اين جا هم ابراهيم دعا كرد و گفت: «رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً»

سؤال: آيا تمام افراد نسل ابراهيم به خاطر اين دعا موحّد شدند؟

پاسخ: دعا يك عامل است و اراده‏ى فرزندان عامل ديگر مى‏باشد. قصّه‏ى پسر نوح را فراموش نكنيم.

سؤال: چگونه ابراهيم عليه السلام از «مكه» به عنوان شهر ياد كرد با اين كه در آيات بعد مى‏گويد:

«اين جا سرزمينى غير قابل كشت است»؟

پاسخ: شهر بودن مكه يا بعد از ورود قبايل به اين منطقه بوده كه اين دعا هم مربوط به آن وقت است و يا اينكه بگوييم: ميان شهر بودنِ يك منطقه و غيرقابل كشت بودن آن منافاتى وجود ندارد. الآن هم مكه شهرى غير قابل كشت است.

سؤال: با اين كه حضرت ابراهيم عليه السلام قهرمان توحيد بود، پس چرا دعا كرد كه خدايا! مرا از شرك دور كن؟

پاسخ: پيامبر اسلام نيز همواره در صراط مستقيم گام برمى‏داشت، با اين حال در هر نماز مى‏گفت: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ» يعنى اگر كسى يقين هم دارد در راه راست قدم برمى‏دارد، باز بايد از خطر انحراف بترسد و از خداوند استمداد كند.

مراد از «جعل امنيّت»، قانونى است كه امنيّت مكه را تضمين كند، نه آنكه مكه در طول تاريخ امن بوده است، زيرا كعبه بارها مورد هجوم دشمنان قرار گرفت و در مكه خون‏ها ريخته شد و خود پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و يارانش شكنجه شدند و امام حسين عليه السلام به دليل ناامنى مكه، حج را رها كرد، ولى قانون الهى آن جا را منطقه‏ى امن قرار داده است.

پيام‏ها:

1- دعا براى حفظ فكر و عقيده‏ى صحيح، از بهترين دعاهاست. «وَ اجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ» 2- مراكز عبادت بايد امنيّت داشته باشد. «هَذَا الْبَلَدَ آمِناً»

3- امنيّت، شرط لازم براى زندگى است. «الْبَلَدَ آمِناً»

تفسير نور، ج‏4، ص: 420

4- رهبران جامعه بايد به فكر امنيّت مردم باشند. رَبِّ اجْعَلْ‏ ... آمِناً

5- امنيّت، براى آزادى گناه و عياشى نيست، بلكه امنيّت بايد مقدّمه‏ى عبادت باشد. «آمِناً» «أَمْناً يَعْبُدُونَنِي» «1»

6- احتمال خطر شرك، از هيچ مقامى حتّى قهرمان توحيد و ابراهيم دور نيست.

وَ اجْنُبْنِي وَ بَنِيَ‏ ...

7- در دعاها، ديگران به خصوص فرزندان خود را نيز ياد كنيم. «وَ اجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ»

رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثِيراً مِنَ النَّاسِ فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي وَ مَنْ عَصانِي فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ «36»

پروردگارا! همانا بت‏ها بسيارى از مردم را گمراه كرده‏اند، پس هر كه مرا پيروى كند، قطعاً او از من است و هر كس با من مخالفت كند، همانا تو بخشنده‏ى مهربانى.

نكته‏ها:

سؤال: چگونه بت‏ها كه مجسمّه‏هايى از سنگ وچوب هستند، انسان را گمراه مى‏كنند؟

پاسخ: اولًا: بت‏ها هميشه جماد نيستند، گاهى انسان‏ها و طاغوت‏ها نيز بت مى‏شوند. ثانياً:

مسأله‏ى هنر و زيورآلاتى كه همراه بت‏ها بود جاذبه داشت. ثالثاً: گاهى جهل سبب مى‏شود كه سنگ و چوب نيز ارزش پيدا كند.

اگر اين آيه را همراه با آيه‏ى قبل معنا كنيم نتيجه‏ى خوبى به دست مى‏آوريم، زيرا در آيه‏ى قبل ابراهيم گفت: «خدايا! فرندانم را از بت‏پرستى دور بدار.» در اين آيه مى‏گويد: «كسى كه موحّد و پيرو من بود از من است» بنابراين، تمام موحدان فرزندان مكتبى ابراهيم هستند.

«مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْراهِيمَ» همان‏گونه كه رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

«انا و على ابوا هذه الامة» «2»

من و على پدران مكتبى اين امّت هستيم. ولى مشرك اگر فرزند پيامبر هم باشد خطاب مى‏شود:

(1). نور، 55.

(2). بحار، ج 16، 95.

تفسير نور، ج‏4، ص: 421

«إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ» «1»

حضرت على عليه السلام فرمود:

«ان ولى محمد من اطاع الله و ان بعدت لحمته و ان عدو محمد من عصى الله و ان قربت لحمته»

«همانا دوست محمّد كسى است كه خدا را اطاعت كند، گرچه از نظر فاميلى و نَسب دور باشد و دشمن محمّد كسى است كه خدا را نافرمانى كند، گرچه از بستگان پيامبر باشد. «2»

پيام‏ها:

1- هنرهايى مثل مجسمه سازى مى‏توانند منشأ انحراف شوند، چنانكه بت‏ها افراد بسيارى را گمراه كردند. «إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ»

2- ديندارى با شعار نيست با عمل و پيروى از دستورات است. «تَبِعَنِي»

3- ميان رهبران آسمانى و مردم مؤمن، رابطه‏ى مكتبى برقرار است. «فَإِنَّهُ مِنِّي»

4- انبيا حتّى نسبت به مخالفان خود دلسوز بودند و آنان را مأيوس نمى‏كردند.

«مَنْ عَصانِي فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ»

5- مخالفت با دستور پيامبر، مخالفت خداست. «مَنْ عَصانِي فَإِنَّكَ»

رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ «37»

پروردگارا! من (يكى) از ذرّيّه‏ام را در وادى (و درّه‏اى بى‏آب و) بى‏گياه، در كنار خانه‏ى گرامى و با حرمت تو ساكن ساختم. پروردگارا! (چنين كردم) تا نماز برپا دارند، پس دل‏هاى گروهى از مردم را به سوى آنان مايل گردان و آنان را از ثمرات، روزى ده تا شايد سپاس گزارند.

(1). هود، 46.

(2). بحار، ج 67، ص 25.

تفسير نور، ج‏4، ص: 422

نكته‏ها:

وقتى خداوند در زمان پيرى ابراهيم، اسماعيل را به او عطا كرد، او را فرمان داد كه اين كودك و مادرش را در مكّه اسكان دهد. ابراهيم فرمان الهى را اطاعت نمود و سپس براى آنان دعا كرد.

در روايات مى‏خوانيم كه امام باقر عليه السلام فرمود: ما اهل بيت رسول‏اللَّه صلى الله عليه و آله، بقيه ذرّيّه ابراهيم هستيم كه دل‏هاى مردم به سوى ما گرايش دارد، سپس اين آيه را تلاوت فرمودند: رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ‏ ... فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ‏

كعبه در منطقه‏اى بى‏آب و علف قرار گرفت تا مردم به واسطه‏ى آن آزمايش شوند. چنانكه حضرت على عليه السلام در خطبه‏ى قاصعه چنين بيان فرمود: اگر كعبه در جاى خوش آب و هوايى بود، مردم براى خدا به زيارت آن نمى‏رفتند.

دعاى انبيا مستجاب است. «وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ» ، «حَرَماً آمِناً يُجْبى‏ إِلَيْهِ ثَمَراتُ كُلِّ شَيْ‏ءٍ» «1» حرمى امن كه همه گونه ثمرات در آن فراهم مى‏شود. امام باقر عليه السلام فرمود: هر ميوه‏اى كه در شرق و غرب عالم هست در مكّه يافت مى‏شود.

پيام‏ها:

1- انتخاب مسكن انبيا بر اساس نماز وعبادت بود. «أَسْكَنْتُ‏ - لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ»

2- ديندارى، گاهى با آوارگى، هجرت، دورى از خانواده و محروميّت از امكانات رفاهى همراه است. «أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ»

3- كعبه واطراف آن در زمان حضرت ابراهيم نيز محترم و داراى محدوديّت و ممنوعيّت بوده است. «بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ»

4- محور و مقصد حركت ابراهيم نماز است. «رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ»

5- اهل نماز، بايد محبوب باشد. «لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ»

6- نماز در اديان قبل نيز بوده است. «لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ»

صفحه بعد