کتابخانه تفاسیر

2- معلولين، احساس حقارت نكنند، هيچ گناه و تقصيرى بر آنان نيست. (كلمه‏ «حَرَجٌ» به اصطلاح ادبى، نكره در سياق نفى است كه از آن معناى عام استفاده مى‏شود.) لَيْسَ عَلَى الْأَعْمى‏ ... عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ‏

3- تكاليف الهى، به مقدار قدرت و توان است. لَيْسَ عَلَى الْأَعْمى‏ ... حَرَجٌ‏

4- افراد معذور، از بهشت محروم نمى‏شوند، به شرط آنكه در حدّ توان، مطيع باشند. لَيْسَ عَلَى الْأَعْمى‏ ... مَنْ يُطِعِ اللَّهَ‏ ...

5- پيامبر معصوم است، زيرا اطاعت او قرين اطاعت خداست. «مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ»

6- ملاك اصلى ورود به بهشت، اطاعت است، گرچه شفاعت هم گاهى كارساز است. مَنْ يُطِعِ‏ ... يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ‏

لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ ما فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِيباً «18»

همانا خداوند از مؤمنان راضى شد، آنگاه كه (در حديبيّه) زير آن درخت با تو بيعت كردند، پس خداوند آنچه را در دل‏هايشان (از ايمان و صداقت) بود، دانست، بنابراين آرامش را بر آنان نازل كرد و پيروزى نزديكى را پاداش آنان قرار داد.

وَ مَغانِمَ كَثِيرَةً يَأْخُذُونَها وَ كانَ اللَّهُ عَزِيزاً حَكِيماً «19»

و غنايم بسيارى كه به چنگ خواهند آورد، و خداوند عزيز و حكيم است.

نكته‏ها:

رسم چنين بوده كه پس از آنكه قرارداد و معامله‏اى صورت مى‏گرفت، دو طرف قرارداد و معامله با يكديگر دست مى‏دادند كه به آن بيعت مى‏گفتند، امّا پس از آن به هر نوع توافق و تعهّد و پذيرش پيمانى كه با دست دادن اعلان موافقت مى‏شود، بيعت گفته شده است.

تفسير نور، ج‏9، ص: 132

بيعت، يك تعهد شرعى است كه وفاى به آن لازم و شكستن آن حرام است و عقاب دارد.

بيعت مردم با پيامبر و امام، منافاتى با تعيين و نصب آنان از سوى خدا ندارد. زيرا خداوند، پيامبر يا امام را تعيين مى‏كند و مردم براى اعلام اطاعت خود، با او بيعت مى‏كنند.

مراد از «الشَّجَرَةِ» درختى است در منطقه حديبيّه كه مردم پاى آن درخت با پيامبر بيعت كردند و اين بيعت، به دليل اعلام رضايت خداوند از بيعت كنندگان‏ «رَضِيَ اللَّهُ» ، «بيعت رضوان» نام گرفت.

پيام‏ها:

1- ايمانى مورد رضايت خداوند است كه همراه با وفادارى نسبت به پيامبرش باشد. «لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبايِعُونَكَ»

2- دين از سياست جدا نيست. رضايت خداوند از مؤمنانى است كه در مسائل اجتماعى و سياسى با پيامبرشان بيعت نمايند. رَضِيَ اللَّهُ‏ ... إِذْ يُبايِعُونَكَ‏

3- براى ثبت حوادث مهم، نام بردن از نشانه لازم است. «يُبايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ»

4- الطاف الهى، مخصوص كسانى است كه برخوردهايشان از سر اخلاص و صداقت باشد. فَعَلِمَ ما فِي قُلُوبِهِمْ‏ ... فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ‏

5- آرامش، هديه‏اى الهى است كه از طرف خدا، تنها بر مؤمنان نازل مى‏شود.

«فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ»

6- نيّت خالص و صادقانه، منافاتى با كاميابى‏هاى مادّى ندارد. فَعَلِمَ ما فِي قُلُوبِهِمْ‏ ...

وَ مَغانِمَ كَثِيرَةً

7- وفادارى نسبت به فرستاده الهى، رمز دريافت الطاف دنيوى و اخروى است.

رَضِيَ اللَّهُ‏ ... فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ ... وَ مَغانِمَ كَثِيرَةً

8- نعمت‏هاى معنوى، بالاتر از نعمت‏هاى مادّى است. ابتدا فرمود: «رَضِيَ اللَّهُ‏ - فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ» و سپس فرمود: «وَ مَغانِمَ كَثِيرَةً»

9- يك حركت خالصانه از انسان، الطاف متعدّد الهى را در پى دارد. يُبايِعُونَكَ‏ - فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ ... وَ أَثابَهُمْ‏ ... وَ مَغانِمَ‏

تفسير نور، ج‏9، ص: 133

10- آرامش، مقدّمه پيروزى است. فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ ... وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً

11- پيروزى‏ها را از لطف خداوند بدانيم. «أَثابَهُمْ فَتْحاً» چنانكه در آيه اول اين سوره خوانديم: «إِنَّا فَتَحْنا لَكَ»

12- اگر جهت رضاى خداوند تلاش كنيم و با وفادارى به پيامبرش خود را مستعد و لايق سازيم، وعده‏هاى خداوند حكيمانه و بر اعطاى وعده‏ها، قادر است. «كانَ اللَّهُ عَزِيزاً حَكِيماً»

وَعَدَكُمُ اللَّهُ مَغانِمَ كَثِيرَةً تَأْخُذُونَها فَعَجَّلَ لَكُمْ هذِهِ وَ كَفَّ أَيْدِيَ النَّاسِ عَنْكُمْ وَ لِتَكُونَ آيَةً لِلْمُؤْمِنِينَ وَ يَهْدِيَكُمْ صِراطاً مُسْتَقِيماً «20»

خداوند، غنيمت‏هاى بسيارى به شما وعده داده است كه آنها را خواهيد گرفت، پس اين (غنايم خيبر) را زودتر براى شما فراهم ساخت و دست مردم را از (تعرّض بر) شما بازداشت، تا براى مؤمنان نشانه (و عبرتى) باشد و شما را به راهى راست، هدايت كند.

نكته‏ها:

در دو آيه قبل، به كسانى كه با پيامبر بيعت كردند، وعده «فتح قريب» داد كه به گفته برخى مفسّران، همچون طبرى، شيخ طوسى، زمخشرى، مراغى و طبرسى، مراد فتح خيبر است.

قلعه خيبر در حدود دويست كيلومترى مدينه بود با حصارهاى بلند و حدود ده هزار نفر يهودى در آن زندگى مى‏كردند و اطرافش كشاورزى داشتند. اين قلعه‏ى بسيار محكم، در سنگين و عجيبى داشت كه چهل نفر آن را حركت مى‏دادند.

از آنجايى كه خيبر پايگاه دشمنان و لانه جاسوسى مخالفان اسلام شده بود، يك ماه پس از صلح حديبيّه، مسلمانان به سراغ آنجا رفتند. ابتدا فرماندهى مسلمانان را كسانى به عهده داشتند كه نتواستند كارى را از پيش ببرند، تا آنكه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: فردا پرچم را به دست كسى خواهم داد كه خدا و رسولش از او راضى هستند و او را دوست دارند و روز بعد پرچم را به دست امام على عليه السلام داد.

تفسير نور، ج‏9، ص: 134

راهيابى به صراط مستقيم، بزرگترين نعمت و تفضل الهى است و خداوند همواره انسان را به آن سفارش كرده است و تمام مسلمانان و مؤمنان نيز بايد در شبانه روز در حال نماز و مناجات از خداوند هدايت به آن راه را در خواست كنند. با اين‏كه خداوند به پيامبر اسلام مى‏فرمايد: «إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ‏ ، عَلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ» «1» تو از پيامبران و در راه مستقيم مى‏باشى؛ باز هم آن حضرت، مأمور است كه در نمازهاى خود از خداوند هدايت به راه مستقيم را بخواهد و بگويد: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ»

با توجّه به اين‏كه نمازهاى نافله نيز بر پيامبر واجب بود و از 51 ركعت نماز واجب و مستحب، در 44 ركعت آن بايد سوره حمد تلاوت و اين درخواست مطرح شود، آنهم از جانب رسول خدايى كه راه و عمل او از طرف خدا بيمه و تأمين شده، نشان دهنده خطر انحراف و لغزش در همه حالات انسان است.

پيام‏ها:

1- در جنگ و جهاد، كسب غنيمت از دشمن، امرى مجاز و از وعده‏هاى الهى است. «وَعَدَكُمُ اللَّهُ مَغانِمَ كَثِيرَةً»

2- گسترش و توسعه اقتصادى مسلمانان، نعمت و موهبتى الهى است و سبب ايجاد انگيزه مى‏شود. «وَعَدَكُمُ اللَّهُ مَغانِمَ كَثِيرَةً»

3- آنچه مسلمانان در امثال خيبر، به عنوان غنايم به دست مى‏آوردند، تمام وعده‏هاى الهى نيست. «فَعَجَّلَ لَكُمْ هذِهِ»

4- عجله، در بعضى جاها پسنديده است. «فَعَجَّلَ لَكُمْ هذِهِ»

5- غنايم، آنگاه گواراست كه همراه با امنيّت باشد. «كَفَّ أَيْدِيَ النَّاسِ عَنْكُمْ»

6- دست كشيدن دشمن از شما، يك نعمت الهى است. «كَفَّ أَيْدِيَ النَّاسِ عَنْكُمْ»

7- حوادث و برخوردها را تلخ نپنداريد، بلكه هر يك در جاى خود نشانه قدرت‏نمايى خداوند است. «لِتَكُونَ آيَةً لِلْمُؤْمِنِينَ»

(1). يس، آيه 3- 4.

تفسير نور، ج‏9، ص: 135

8- غنيمت، امنيّت و هدايت، پاداش مؤمنان است. مَغانِمَ‏ ... كَفَّ أَيْدِيَ‏ ... يَهْدِيَكُمْ‏

9- مال و ثروت، لغزشگاهى خطرناك است و لطف الهى زمانى است كه ثروت همراه با هدايت باشد. مَغانِمَ كَثِيرَةً ... يَهْدِيَكُمْ‏

10- درخواست هدايت به راه مستقيم، همواره لازم است، حتّى بعد از بيعت با رسول خدا و پيروزى و كسب غنايم و رضاى خداوند. «وَ يَهْدِيَكُمْ صِراطاً مُسْتَقِيماً»

وَ أُخْرى‏ لَمْ تَقْدِرُوا عَلَيْها قَدْ أَحاطَ اللَّهُ بِها وَ كانَ اللَّهُ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيراً «21»

و (غنايم) ديگرى (نصيبتان مى‏كند) كه شما بر آنها قدرت نداريد، ولى خداوند بر آنها احاطه دارد و خداوند بر هر چيزى توانمند است.

نكته‏ها:

قرآن بارها فرموده است: همراه سختى، آسانى است. «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً» «1» «سَيَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ يُسْراً» «2» «فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْرى‏» «3» سال‏هاى اول بعثت كه همراه انواع تهمت‏ها، شكنجه‏ها و توطئه‏ها بود و سال‏هاى اول هجرت كه جنگ‏ها، كشته‏ها و مجروحان زيادى به همراه داشت، سالهاى سخت و طاقت‏فرسايى بود، امّا سال‏هاى آخر عمر پيامبر، آسايش و پيروزى و عزّت بود، چنانكه اين سوره تاكنون به آن اشاره كرده است:

«فَتْحاً قَرِيباً» ، «يَنْصُرَكَ اللَّهُ نَصْراً عَزِيزاً» ، «أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِيباً» ، «مَغانِمُ كَثِيرَةٌ» و «وَ أُخْرى‏ لَمْ تَقْدِرُوا عَلَيْها».

پيام‏ها:

1- وعده دست‏يابى به غنايم در آينده، بر اساس علم و قدرت الهى است.

وَ أُخْرى‏ لَمْ تَقْدِرُوا عَلَيْها قَدْ أَحاطَ اللَّهُ‏ ...

(1). شرح، 5 و 6.

(2). طلاق، 7.

(3). ليل، 10.

تفسير نور، ج‏9، ص: 136

2- به دست آوردن غنايم را به زرنگى خود نپنداريد. «وَ أُخْرى‏ لَمْ تَقْدِرُوا عَلَيْها»

3- در كنار موفقيّت‏ها، از ضعف‏هاى خود غافل نشويم. (در آيات قبل خوانديم:

فَتْحاً قَرِيباً ... مَغانِمَ كَثِيرَةً و در اين آيه مى‏فرمايد: «لَمْ تَقْدِرُوا عَلَيْها»)

4- به وعده‏هاى خدا ايمان داشته باشيم. وَعَدَكُمُ اللَّهُ مَغانِمَ كَثِيرَةً ... قَدْ أَحاطَ اللَّهُ بِها

5- آيات قرآن، بسترى براى توكّل به خدا و تربيت انسان‏هاى موحّد است.

وَعَدَكُمُ‏ ... فَعَجَّلَ‏ ... كَفَ‏ ... يَهْدِيَكُمْ‏ ... أَحاطَ اللَّهُ‏ ... وَ كانَ اللَّهُ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيراً

6- به وعده كسى بايد تكيه كرد كه پشتوانه قوى داشته باشد. «وَ كانَ اللَّهُ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيراً»

وَ لَوْ قاتَلَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوَلَّوُا الْأَدْبارَ ثُمَّ لا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً «22»

و اگر كسانى كه كفر ورزيدند با شما كارزار كنند، (توان مبارزه با شما را ندارند و) عقب‏نشينى و پشت كرده و آنگاه هيچ سرپرست و ياورى نخواهند يافت.

نكته‏ها:

اگر اين آيات را مربوط به ادامه ماجراى صلح حديبيّه بدانيم، معناى آيه چنين مى‏شود كه صلح حديبيّه بر اساس ناتوانى و ضعف رزمى شما نبود، بلكه به خاطر مصلحت نظام بود، شما در حديبيّه نيز اگر دست به جنگ مى‏زديد، پيروز بوديد و دشمنانتان فرار مى‏كردند.

در قيامت مشخص مى‏شود كه كافران هيچ ندارند و كسى ولايت و نصرت آنها را نمى‏پذيرد، اما در مقابل مؤمنان همه چيز دارند، گرچه در دنيا چيزى نداشته‏اند.

امام حسين عليه السلام در دعاى عرفه به خداوند مى‏گويد: «ما ذا فقد من وجدك و ما ذا وجد من فقدك» هر كس تو را دارد چه ندارد و هر كس تو را ندارد چه دارد؟

پيام‏ها:

1- مسلمانانِ ضعيف، به عزّتى رسيدند كه دشمنان، تاب درگيرى با آنان را

تفسير نور، ج‏9، ص: 137

نداشتند. وَ لَوْ قاتَلَكُمُ‏ ... لَوَلَّوُا

2- هر كس خدا ندارد، هيچ ياورى ندارد. «لا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً»

سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلًا «23»

(اين پيروزى شما و ترس و شكست كفّار،) سنّت خداوند است كه از پيش جارى بوده است و هرگز براى سنّت‏هاى خداوند، تغيير و تبديلى نخواهى يافت.

نكته‏ها:

اين آيه نظير آيه 21 سوره مجادله است كه مى‏فرمايد: «كَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِي» خداوند اين گونه مقرّر داشته كه ما و پيامبرانمان قطعاً پيروزيم.

تاريخ و حوادث تاريخى، قانون‏مند بوده و عواملى باعث رشد يا ركود، عزّت يا ذلّت و فقر يا غناى آن مى‏شود و سنّت خداوند، پيروزى حق بر باطل است.

پيام‏ها:

1- حوادث تاريخى، جرقه و تصادف نيست، بلكه يك جريان و قانون جارى و از پيش برنامه‏ريزى شده است. «سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ»

2- سنّت‏ها و قوانين الهى، فراتر از زمان و مكان و عقل محدود بشرى است و بر اساس آزمون و خطا نيست، لذا جامع و بدون تغيير است. «لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلًا»

3- قوانين الهى، در طول زمان كهنه و ناكارآمد نمى‏شود. «لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلًا»

وَ هُوَ الَّذِي كَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَكَّةَ مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ وَ كانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيراً «24»

صفحه بعد