کتابخانه تفاسیر

قيامت مواقف گوناگونى دارد: در موقفى از قيامت اجازه عذرخواهى داده نمى‏شود. «لا يُؤْذَنُ لَهُمْ فَيَعْتَذِرُونَ» «1» و در مواقف ديگر هم كه عذرخواهى مى‏كنند، پذيرفته نمى‏شود.

«لا يَنْفَعُ الَّذِينَ ظَلَمُوا مَعْذِرَتُهُمْ» «2» و موقفى حتى اجازه سخن گفتن داده نمى‏شود. «3»

نمونه‏هايى از عذرخواهى در قيامت:

گاهى به دروغ سوگند مى‏خورند: «وَ اللَّهِ رَبِّنا ما كُنَّا مُشْرِكِينَ» «4» به خدا سوگند ما مشرك نبوديم. آرى يا به خاطر آن كه دروغ‏گويى جزء ذات آنان شده است و يا به گمان آن كه در آن روز مى‏توانند نجات يابند، سوگند دروغ ياد مى‏كنند ولى در هر صورت، در اين سخن آنان نوعى عذرخواهى و پشيمانى است.

گاهى ديگران را مقصّر مى‏دانند: «رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا» «5» پروردگارا! (ما نمى‏خواستيم گمراه شويم) پيشينيان ما را گمراه كردند.

گاهى به اطاعت از بزرگان و پيشينيان عذر مى‏آورند: «إِنَّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ كُبَراءَنا» «6» پروردگارا! ما به خاطر پيروى از بزرگانمان گرفتار شديم.

(1). مرسلات، 36.

(2). روم، 57.

(3). يس، 65.

(4). انعام، 23.

(5). اعراف، 38.

(6). احزاب، 67.

تفسير نور، ج‏10، ص: 132

گاهى به بى‏توجّهى و كم فكرى خود عذر مى‏آورند: لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ‏ ... «1» اگر به نداى انبيا گوش مى‏داديم يا تعقل مى‏كرديم بدبخت نمى‏شديم.

گاهى به پشيمانى وجبران گذشته وعده مى‏دهند: «رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّي أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ» «2» پروردگارا! مرا به دنيا بازگردان، شايد در آنچه به جا گذاشته‏ام، عمل صالحى انجام دهم.

پيام‏ها:

1- كفر، در قيامت بخشيدنى نيست و توبه كافر در آن روز بى ثمر است. آرى، عناد و لجاجت و عصبيّت در برابر منطق و موعظه و معجزه، راه هر عذرى را مى‏بندد. «يا أَيُّهَا الَّذِينَ كَفَرُوا لا تَعْتَذِرُوا الْيَوْمَ»

2- كيفرهاى قيامت، چيزى جز عملكرد انسان نيست. «إِنَّما تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً عَسى‏ رَبُّكُمْ أَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ يُدْخِلَكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ يَوْمَ لا يُخْزِي اللَّهُ النَّبِيَّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ يَسْعى‏ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا وَ اغْفِرْ لَنا إِنَّكَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيرٌ «8»

اى كسانى كه ايمان آورديد! به درگاه خدا توبه كنيد، توبه‏اى خالصانه.

اميد است كه پروردگارتان بدى‏هاى شما را بپوشاند و شما را به بهشت‏هايى كه نهرها از زير آنها جارى است وارد كند. روزى كه خداوند، پيامبر و كسانى را كه به او ايمان آورده‏اند خوار نكند، نورشان پيشاپيش آنها واز سوى راستشان مى‏شتابد، مى‏گويند: پروردگارا! نور ما را كامل كن و ما را بيامرز، همانا تو بر هر چيز توانايى.

(1). كهف، 10.

(2). مؤمنون، 99 و 100 ..

تفسير نور، ج‏10، ص: 133

نكته‏ها:

«نصوح» از «نصح» به معناى خلوص و صدق است و گاهى به معناى محكمى نيز آمده است. در تفاسير براى توبه نصوح مواردى آمده است، از قبيل: پشيمانى، استغفار، ترك گناه و تصميم بر ترك در آينده، ترس از پذيرفته نشدن، گناه را در برابر خود ديدن و شرمنده شدن، گريه، كم سخن گفتن و كم خوردن و كم خوابيدن، پرداخت حقوق مردم و ... بهتر است به سراغ روايات برويم.

اگر مغرور شويم و بگوييم كه توبه ما صد در صد پذيرفته مى‏شود، راه را براى انجام يا تكرار خلاف هموار كرده‏ايم و لذا ضمن اميدوار بودن، نبايد صد در صد مطمئن باشيم. چنانكه در اين آيه مى‏فرمايد: «عَسى‏ رَبُّكُمْ أَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ» و در آيه 31 سوره نور مى‏فرمايد:

«تُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعاً أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» توبه كنيد، شايد رستگار شويد. كلمه «لعل» نشانه اميدوار بودن است.

در آيات قبل، سخن از نار بود، در اين آيه سخن از نور است. در آيات قبل سخن از پيشگيرى بود، «قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ ناراً» در اين آيه، سخن از درمان است كه اگر نتوانستيد خود را حفظ كنيد و گرفتار گناه شديد، راه توبه باز است و نبايد اميد شما به يأس تبديل شود. تُوبُوا إِلَى اللَّهِ‏ ... عَسى‏ رَبُّكُمْ‏

در دنيا و آخرت، پيامبر و مؤمنان عزيزند:

در دنيا: «وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ» «1» عزّت مخصوص خدا و رسول و مؤمنان است.

در آخرت: «يَوْمَ لا يُخْزِي اللَّهُ النَّبِيَّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ» روزى كه خداوند، پيامبر و يارانش را ذليل نمى‏كند. (بلكه خذلان و رسوايى، مخصوص كافران است.)

همراهان پيامبر در قيامت، «آمَنُوا مَعَهُ» همان كسانى هستند كه در دنيا با مال و جان خود جهاد مى‏كردند و نسبت به كفّار شديد و نسبت به مؤمنان رحيم بودند. «وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ» «2» ، «وَ الَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ» «3»

(1). منافقون، 8.

(2). توبه، 88.

(3). فتح، 29.

تفسير نور، ج‏10، ص: 134

دعا و درخواست از خداوند، هميشه نقش دارد: چه در دنيا: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ» و چه در قيامت: «أَتْمِمْ لَنا نُورَنا»

طلب مغفرت، هم در دنياست: «رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا» «1» هم در آخرت: رَبَّنا ... وَ اغْفِرْ لَنا

پيام‏ها:

1- در آيات قبل فرمان داد كه خود را از آتش دوزخ حفظ كنيد، قُوا أَنْفُسَكُمْ‏ ... در اين آيه، يك از راههاى آن را توبه واقعى مى‏داند. «تُوبُوا إِلَى اللَّهِ»

2- گاهى از مؤمن، گناه سر مى‏زند كه بايد توبه كند. يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا ...

3- توبه بايد به درگاه خدا باشد، نه افشاى گناه نزد بندگان. «تُوبُوا إِلَى اللَّهِ»

4- يكى از تكاليف مؤمن، توبه از گناه است. يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا ...

5- توبه بايد خالصانه و صادقانه باشد نه لقلقه زبان. «تَوْبَةً نَصُوحاً»

6- توبه، زمان و مكان خاصّى ندارد. «تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً»

7- براى تشويق به توبه، بايد مردم را به رحمت الهى اميدوار كرد. «عَسى‏ رَبُّكُمْ»

8- پذيرش توبه، از شئون ربوبيّت است. «عَسى‏ رَبُّكُمْ أَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ»

9- ناپاكى و پليدى در بهشت جاى ندارد؛ اول پاك شدن، سپس وارد بهشت شدن. يُكَفِّرَ ... يُدْخِلَكُمْ‏

10- نتيجه توبه دو چيز است: محو گذشته‏ «يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ» و تأمين آينده.

«يُدْخِلَكُمْ جَنَّاتٍ»

11- ايمان به پيامبر كافى نيست، همراهى و تبعيّت از آن حضرت لازم است. «وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ»

12- عمل صالحِ دنيا، در قيامت به صورت نور ظاهر مى‏شود. «نُورُهُمْ يَسْعى‏ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ»

13- كسانى‏كه در دنيا دنبال نورند، «وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ» «2» در آخرت غرق‏

(1). آل عمران، 193.

(2). اعراف، 157.

تفسير نور، ج‏10، ص: 135

نورند. «نُورُهُمْ يَسْعى‏ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ»

14- در قيامت نيز تكامل هست. مؤمنان در آن روز به فكر تكميل نور خود هستند. «رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا»

15- مؤمنان واقعى در فكر ريزش و كاهش بدى‏ها، «وَ اغْفِرْ لَنا» و رويش و جهش خوبى‏ها هستند. «أَتْمِمْ لَنا نُورَنا»

16- اميد به استجابت دعا، «أَتْمِمْ لَنا نُورَنا وَ اغْفِرْ لَنا» برخاسته از قدرت مطلقه اوست. «إِنَّكَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيرٌ»

يا أَيُّهَا النَّبِيُّ جاهِدِ الْكُفَّارَ وَ الْمُنافِقِينَ وَ اغْلُظْ عَلَيْهِمْ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ «9»

اى پيامبر! با كفّار و منافقان جهاد كن و بر آنان سخت‏گير و جايگاه آنان دوزخ است و بد جاى بازگشتى است.

نكته‏ها:

جهاد با كفّار و منافقين، فرمان خداست ولى شكل و شيوه آن در اختيار پيامبر و جانشينان به حق آن حضرت است. لذا پيامبر صلى الله عليه و آله در برابر منافقان لشكركشى نكرد، ولى در زمان حضرت على عليه السلام چون آنان سپاه و لشكرى تشكيل داده بودند آن حضرت با آنان جنگيد.

پيام‏ها:

1- جنگ و جهاد، بايد زير نظر رهبر الهى باشد. «يا أَيُّهَا النَّبِيُّ جاهِدِ الْكُفَّارَ»

2- حقيقت دين، باور قلبى است، لذا اظهار كنندگان دروغين كه منافقانند در كنار كفّار آورده شده‏اند. «الْكُفَّارَ وَ الْمُنافِقِينَ»

3- اسلام دين جامع است. در جاى خود رأفت دارد و در جاى خود سخت‏گيرى و خشنونت. «وَ اغْلُظْ عَلَيْهِمْ»

تفسير نور، ج‏10، ص: 136

4- انسان در اثر كفر و نفاق به جايى مى‏رسد كه پيامبر رحمت بايد بر او بخروشد و با او برخورد شديد كند. «وَ اغْلُظْ عَلَيْهِمْ»

5- كشته شدن كفّار و منافقان به دست مؤمنان، چيزى از عذاب آنان در قيامت نمى‏كاهد. جاهِدِ ... وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ‏

ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِينَ كَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ كانَتا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَيْنِ فَخانَتاهُما فَلَمْ يُغْنِيا عَنْهُما مِنَ اللَّهِ شَيْئاً وَ قِيلَ ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِينَ «10»

خداوند براى كسانى‏كه كفر ورزيدند، همسر نوح و همسر لوط را مثال زده است كه اين دو زن، همسر (و از خانواده) دو بنده صالح از بندگان ما بودند، ولى به آن دو خيانت كردند. پس در برابر (كيفر) خداوند، براى آن دو زن هيچ كارى از آن دو پيامبر ساخته نبود و به آنان گفته شد: به آتش وارد شويد با وارد شوندگان.

نكته‏ها:

اين آيه، دو زن را به عنوان نمونه اعلاى كفر معرّفى كرده است كه هر دو، در خاندان رسالت زندگى مى‏كردند و همسر دو پيامبر الهى بودند، امّا با مخالفان آنان هم رأى و هم‏دست بودند. در آيات بعد نيز، دو زن را به عنوان نمونه برتر ايمان معرّفى مى‏كند، يكى همسر فرعون مشرك و ستمگر و ديگرى حضرت مريم.

در آغاز سوره، سخن از انحراف دو نفر از زنان پيامبر بود، «صَغَتْ قُلُوبُكُما» و فرمود: اگر عليه پيامبر توطئه كنيد، خداوند و فرشتگان و مؤمنان حامى او هستند. در اواخر اين سوره، سخن از دو همسر دوزخى حضرت نوح و لوط است كه به خاطر خيانت دوزخى شدند و آن دو پيامبر، با وجود مقام نبوّت، نمى‏توانند چيزى از قهر خدا را از همسرانشان دفع كنند.

همسر پيامبر بودن سبب نجات نيست. چنانكه فرزند پيامبر بودن نيز چنين است، بلكه عملكرد خود انسان است كه به دنبال آن سعادت يا شقاوت است. در قرآن علاوه بر اين آيه،

تفسير نور، ج‏10، ص: 137

چندين بار از هلاكت زن لوط سخن به ميان آمده است. «كانَتْ مِنَ الْغابِرِينَ» «1» *

بهترين روش در تربيت، تذكر غير مستقيم است. با اين كه ابولهب و پسر نوح نيز نمونه كفر بودند، امّا خداوند به همسران دو پيامبر مثال زد و كلمه خيانت را مطرح كرد تا با فاش كردن راز پيامبر صلى الله عليه و آله توسط همسرش كه نوعى خيانت است، تناسب داشته باشد و هشدار و اخطارى به زنان پيامبر باشد كه گمان نكنند وابستگى به پيامبر كليد نجات است.

حفظ خانواده از آتش دوزخ كه در آيه ششم خوانديم، «قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ» به معناى موفقيّت صد در صد انسان نيست. زيرا گاهى خانوداه او زير بار نمى‏روند. «فَخانَتاهُما»

در احاديث مى‏خوانيم كه زن نوح و لوط خيانتى به معناى انحراف جنسى نداشتند، «2» بلكه مراد از خيانت، مخالفت با برنامه‏ها و اهداف پيامبر و همكارى با مخالفان آنان است.

پيام‏ها:

1- زن مى‏تواند الگوى فساد يا صلاح، در طول تاريخ باشد. ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا ... امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ

2- از بى‏ادبان مى‏توان ادب آموخت. ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا ... امْرَأَتَ نُوحٍ‏

3- زن در عقيده و عمل آزاد است. وابستگى خانوادگى و اقتصادى و اجتماعى او را مجبور نمى‏كند. كانَتا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبادِنا ... فَخانَتاهُما

4- عبوديّت و صلاحيّت، رمز رسيدن به درجه نبوّت بود. «عَبْدَيْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَيْنِ»

5- جريان كفر و نفاق، حتى در خانه انبيا نفوذ مى‏كند. «فَخانَتاهُما»

6- بندگى و عبادت، زمانى ارزش دارد كه همراه با عمل صالح باشد. «عبدين ...

(1). اعراف، 83؛ حجر، 60؛ شعراء، 171؛ نمل، 57؛ عنكبوت، 32 و 33؛ صافّات 135.

صفحه بعد