كشف الأسرار و عدة الأبرار

كشف الأسرار و عدة الأبرار، ج‏1، ص: 1

جلد اول‏

مقدمة [المترجم‏]

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏

خير كلمات الشكر ما افتتح به القرآن من الحمد فالحمد للَّه ربّ العالمين و الصّلاة و السّلام على رسوله محمّد و آله اجمعين- امّا بعد فانّى طالعت كتاب شيخ الاسلام فريد عصره و وحيد دهره أبى إسماعيل عبد اللَّه بن محمّد بن على الانصارى قدّس اللَّه روحه فى تفسير القرآن و كشف معانيه و رايته قد بلغ به حدّ الإعجاز لفظا و معنى و تحقيقا و ترصيعا- غير أنّه أوجز غاية الايجاز، و سلك فيه سبيل الاختصار، فلا يكاد يحصّل غرض المتعلّم المسترشد، او يشفى غليل صدر المتأمّل المستبصر. فاردتّ ان انشر فيه جناح الكلام و ارسل فى بسطه عنان اللّسان، جمعا بين حقائق التّفسير و لطائف التّذكير، و تسهيلا للأمر على من اشتغل بهذا الفنّ. فصمّمت العزم على تحقيق ما نويت، و شرعت بعون اللَّه فى تحرير ما هممت، في أوائل سنة عشرين و خمس مائة و ترجمت الكتاب بكشف الأسرار و عدّة الأبرار. ارجو ان يكون اسما يوافق مسمّاه و لفظا يطابق معناه، و اللَّه ولىّ التوفيق لإتمامه و تحقيق غرضنا فيه و هو حسبى و نعم الوكيل شرط ما در اين كتاب آنست كه مجلسها سازيم در آيات قرآن بر ولا، و در هر مجلس سه نوبت سخن گوئيم:

اول: پارسى ظاهر، بر وجهى كه هم اشارت بمعنى دارد و هم در عبارت غايت ايجاز بود. ديگر نوبت: تفسير گوئيم و وجوه معانى و قرءات مشهوره، و سبب نزول، و بيان احكام، و ذكر اخبار و آثار، و نوادر كه تعلق بآيت دارد، و وجوه و نظائر و ما يجرى مجراه. سه ديگر نوبت: رموز عارفان و اشارات صوفيان، و لطائف مذكّران، اكنون بتوفيق الهى و تيسير ربّانى در آن خوض كنيم:

كشف الأسرار و عدة الأبرار، ج‏1، ص: 2

سورة الفاتحة

النوبة الاولى‏

- قوله تعالى‏ بِسْمِ اللَّهِ‏ - بنام خداوند- الرَّحْمنِ‏ - جهان دار دشمن پرور ببخشايندگى- الرَّحِيمِ‏ (1)- دوست بخشاى بمهربانى‏

- الْحَمْدُ لِلَّهِ‏ - ستايش نيكو و ثناء بسزا خداى را- رَبِّ الْعالَمِينَ‏ (2)- خداوند جهانيان و دارنده ايشان-

الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏ (3)- فراخ بخشايش مهربان‏

- مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ‏ (4)- خداوند روز رستخيز و پادشاه روز شمار و پاداش‏

- إِيَّاكَ نَعْبُدُ - ترا پرستيم- وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ‏ (5)- و از تو يارى خواهيم-

اهْدِنَا - راه نمون باش ما را- الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ‏ (6)- براه راست و درست-

صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ‏ - راه ايشان كه نواخت خود نهادى و نيكويى كردى برايشان- غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ‏ - نه راه جهودان كه خشم است بر ايشان از تو- وَ لَا الضَّالِّينَ‏ (7)- و نه ترسايان كه گم انداز راه تو- آمين- خدايا چنين باد،

النوبة الثانية

روى ابو هريره رضى اللَّه عنه قال قال النبي صلّى اللَّه عليه و آله و سلم يقول‏ اللَّه تعالى قسّمت الصّلاة بينى و بين عبدى فنصفها لى، و نصفها لعبدى، و لعبدى ما سال، فاذا قال العبد بسم اللَّه الرّحمن الرحيم يقول اللَّه تعالى سمّانى عبدى، و اذا قال العبد الحمد للّه ربّ العالمين، يقول اللَّه تعالى حمدنى عبدى، و إذا قال العبد- الرحمن الرّحيم يقول اللَّه تعالى أثنى علىّ عبدى، و اذا قال العبد ملك يوم الدّين يقول اللَّه تعالى، مجّدنى عبدى، و فى رواية فوّض إلىّ عبدى، و اذا قال العبد- ايّاك نعبد و ايّاك نستعين، يقول اللَّه تعالى ايّاى يعبدنى عبدى و بى يستعين، فهذا لى و باقى السورة لعبدى و لعبدى ما سأل.»

مصطفى صلوات اللَّه عليه درين حديث خبر داد از كردگار قديم و خداوند مهربان عزّ جلاله و تقدّست اسماؤه و تعالت صفاته، كه از بنده نوازى و مهربانى و بزرگوارى خود گفت:- قسمت كردم خواندن سوره الحمد ميان من و ميان بنده من نيمه از آن مر است و نيمه از آن بنده من، و بنده مر است آنچه خواهد. چون بنده گويد بِسْمِ اللَّهِ‏

كشف الأسرار و عدة الأبرار، ج‏1، ص: 3

الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏ ، اللَّه گويد بنده من مرا نام نهاد و بنام نيكو خواند، چون بنده گويد الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‏ - اللَّه گويد بنده من مرا سپاس دارى كرد و از من آزادى نمود، چون بنده گويد الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏ اللَّه گويد بنده من مرا ستايش نيكو و ثناى بسزا گفت- چون بنده گويد مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ‏ - اللَّه گويد بنده من مرا ببزرگوارى و پاكى بستود، بنده من پشت وا من داد، و كار وا من گذاشت، دانست كه بسر برنده كار وى مائيم، تمام كننده نعمت بروى مائيم، سازنده كار وى و روزى رساننده بوى مائيم، ما را ميپرستد و از ما ميخواهد، و دست نياز سوى ما برداشت كه‏ اهْدِنَا تا آخر سوره همه بنده را دعاست، و او راست آنچه خواست. درين خبر سورة الحمد را صلاة نام نهاد تا تنبيه بود بنده را كه نماز بى سورة الحمد درست نيست و به‏

قال صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم‏ «لا صلاة الّا بقرائة فاتحة الكتاب».

و

روى‏ «من صلّى صلاة فلم يقرأ فيها بفاتحة الكتاب فهى خداج‏ «1» هى خداج غير تمام»

مذهب شافعى رض آنست كه خواندن سورة الحمد در همه ركعات نماز واجب است هم بر امام و بر ماموم و بر منفرد در نماز جهرى و در نماز اسرار.

و بدانك درين سورة نه ناسخ است و نه منسوخ و بعدد كوفيان صد و چهل و دو حرفست، و بيست و نه كلمه، و هفت آيت، از آن هفت يكى آيت تسميت است چنان كه مذهب شافعى است و روايت بو هريره از رسول خدا و ذكر

قوله صلّى اللَّه عليه و آله و سلم‏ «الحمد للَّه رب العالمين سبع آيات احديهنّ بسم اللَّه الرحمن الرحيم و هى السبع المثانى و هى ام القرآن و هى فاتحة الكتاب»

اين خبر دليل است كه‏ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏ از سورة فاتحه آيتى است و عين قرآن است، خواندن آن در نماز واجب، و جهر آن در نماز جهرى سنّت، و مصطفى عليه السّلام اين سوره را درين خبر سه نام نهاد- يكى سبع مثانى، ديگر فاتحة الكتاب، سديگر امّ القرآن، سبع مثانى آنست كه هفت آيت است و در هر ركعتى نماز بخواندن بوى بازگردند. و نيز گفته‏اند از بهر آنك جبرئيل دو بار بآن فروآمد يك بار بمكه و يك بار بمدينه تعظيم آن را، پس اين سورة هم مكى است و هم مدنى. و گفته‏اند سبع مثانى بآن گفت كه اين امت را مستثنى است، فلم يخرجها

(1) الخداج كلّ نقصان فى شى‏ء.

كشف الأسرار و عدة الأبرار، ج‏1، ص: 4

اللَّه تعالى لغيرهم، هيچ امّت ديگر را نبوده اين سورة، از اينجا بود كه جبرئيل آمد به مصطفى (ص) و گفت‏

«يا رسول اللَّه ابشر بسورتين أوتيتهما لم يؤتهما من قبلك، فاتحة الكتاب و خاتمة سورة البقرة»

و فاتحه بآن گفت كه در مصحفها ابتدا بآن كنند و كودكان را بتعليم، و در نمازها ابتدا بآن كنند، و در هر كارى كه بنده در آن شروع كند اول گويد بسم اللَّه و بسم اللَّه اول سورة است. و گفته‏اند كه فاتحه بآنست كه اول سورتى كه از آسمان فروآمد «1» اين بود و به قال ابو ميسرة: «اول ما قرأ جبرئيل النّبي صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم بمكة فاتحة الكتاب الى خاتمتها.» و ام القرآن- از آنست كه اصل علوم قرآن و جمله كتابهاى خداوند است. هر چه در كتابها است از علوم دينى و مكارم الاخلاق معظم آن در اين سورة از روى اشارت موجود است و مثله الدّماغ سمّى أمّ الرأس لانّه يجمع الحواسّ و المنافع، و امّ القرى اصل لجميع البلدان حيث دحيت‏ «2» من تحتها. و گفته‏اند رأيت سلطان كه در معسكر قبله لشكر باشد- أمّ- گويند پس اين سورة را ام القرآن از اينجا گفتند. يعنى كه مفزع اهل ايمانست و مرجع اهل قرآن، و مصطفى (ع) در بعضى اخبار اين سورة را- شفا- خواند و ذلك‏

قوله صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم‏ «هى أمّ القرآن و شفاء من كلّ داء»

و

روى أنّه قال صلّى اللَّه عليه‏ «فاتحة الكتاب شفاء من السم».

اكنون تفسير گوئيم و معانى:

بِسْمِ اللَّهِ‏ ، معناه بدأت بسم اللَّه فابدؤا. ميگويد، در گرفتم بنام خويش، در پيوستم بنام خويش و آغاز كردم بنام خويش درگيريد بنام من، در پيونديد بنام من، آغاز كنيد بنام من. اسم- اينجا بمعنى ذاتست چنانك جايى ديگر گفت‏ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ‏ يعنى ميگويد «بپاكى بستاى نام خداوند خويش را» نام زيادت است و معنى آنست كه بپاكى بستاى خداوند خويش را، جاى ديگر گفت‏ «تَبارَكَ اسْمُ رَبِّكَ» ، با بركت و با بزرگوارى و برترى است نام خداوند تو. نام زيادت است و معنى آنست كه با بركت و با بزرگوارى و برترى است خداوند تو و اين در علم توحيد و در لغت روان است و روا. در لغت عرب آنست كه‏

(1) بقول على و ابن عباس اين بود- نسخه ج‏

(2) دحيت. (دحى، يدحى، دحيا) الشي‏ء بسطه.

كشف الأسرار و عدة الأبرار، ج‏1، ص: 5

لبيد گفت:

« الى الحول ثمّ اسم السّلام عليكما

و من يبك حولا كاملا فقد اعتذر »

و در علم توحيد آنست كه بنزديك اهل حق اسم و مسمّى يكى است نام و نامور و اللَّه بناء همه نامهاى خداوند است، و نام حقيقى مهين است با آنك همه نامهاى وى مه‏اند و حقيقى، و پاك، و ازلى، و نيكو، و بزرگ، قال الخليل بن احمد البصرى «اللَّه هو الاسم الاكبر» اما هر نامى از صفتى شكافته چون عليم از علم و قدير از قدرت و رحيم از رحمت، يا بر كردى نهاده چون صانع از صنع، و خالق از خلق، و قابض از قبض و باسط از بسط.

مگر اين نام حقيقى كه نه بر كرد نهاده و نه از صفت شكافته، و بناء همه نامها است، نبينى كه هر جايى گويد اللَّه غفور است و رحيم، اللَّه سميع است و بصير، اللَّه لطيف است و خبير، اللَّه بنا نهد و ديگر نامها بران اوصاف بندد. و در قرآن سه هزار و بيست و هفت جاى خود را نام اللَّه گفت و خويشتن را با آن نام برد و ايشان كه بت را لات نام كردند ايشان را گفت «يلحدون فى اسمائه» در نام من الحاد مى‏آرند و نام من بكژى مى بيرون دهند، و مى كژ گردانند، و مى فرا ناسزا دهند، خواستند دشمنان وى كه بت را هام‏ «1» نام وى كنند، اللَّه تعالى آن را بريشان شكست و بريشان تباه كرد، تا چون خواستند؟؟

كه اللَّه نام كنند لات نام كردند. لات بت است و اللَّه خداى آنست، و آفريدگار آن. يقول جلّ جلاله‏ هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِيًّا او را هام نام دانى؟ يعنى كه هيچكس را جز از وى اللَّه نخوانند، و نه رحمن. و در اشتقاق نام اللَّه علما مختلف‏اند، و سخن در آن مشتبه است. و خلقى از مهتران علما و بزرگان دين از آن پرهيزيده‏اند و آن را كاره‏اند. و قومى در آن شروع كرده، بعضى گفتند اشتقاق آن از اله است يقال الهت اليه اى سكنت اليه، فكان الخلق يسكنون عند ذكره و يطمئنّون اليه و به قال عزّ و جل‏ أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ‏ ميگويد اللَّه اوست كه آرام خلق بذكر اوست سكون دل دوستان بنام اوست شادى جان مؤمنان بياد اوست، ذكر وى آيين زبان، نام وى راحت جان، يافت وى سور دل و سرور دوستان. و گفته‏اند

(1) هام نام وى كنند: كذا فى الاصل.

كشف الأسرار و عدة الأبرار، ج‏1، ص: 6

اشتقاق آن از «الهت فى الشّي‏ء يعنى تحيّرت فيه فكأنّ العقول تتحير فى كنه صفته و عظمته و الاحاطة بكيفيته» ميگويد اللَّه اوست كه عقلهاى زيركان و فهم‏هاى دانايان در مبادى اشراق جلال وى حيران است، و از دريافت چگونگى صفات و افعال وى نوميد. شعر

تحيّر القلب فى آثار قدرته‏

تحيّر الطّرف فى انوار لألاء »

قدر خويش برداشت. و صفت خويش در حجب عزت نگه داشت، تا هر نامحرمى نااهلى باسرار قدم بينا نگردد، و دست هر متمنّى متعنّتى بدريافت آن نرسد. آن دست كه تو دارى خود كجا رسد و آن ديده كه تراست خود چه بيند؟ سازهاى كرّ و بيان پرورده هفتصد هزار ساله تسبيح قاصر بود از ادراك جلال لم يزل و لا يزال. اطماع ايشان از دريافت آن گسسته، اقدام ايشان بسلاسل قهر و بمسامير هيبت در مقرّ عزت خود دوخته. و اين در بايشان در بسته و جمال لم يزل و لا يزال متعزّز بصفات كمال ناطق باين كلمات كه‏ «فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعاً.»

الذّات و النّعت و الاسماء و الكلم‏

جلّت عن الوهم و الادراك لو علموا

اينان كه در اشتقاق اين نام سخن گفتند قومى اصل آن از اله- نهادند كالمكتوب يسمّى كتابا و المحسوب يسمّى حسابا، پس الف و لام تفخيم و تعظيم را در افزودند پس حذف همزه استثقال را پسنديدند، و كسره آن با لام تعظيم نقل كردند، آن گه دو لام متحرك يكى مدغم كردند، و گفتند «اللَّه».

و اختلاف است علما را كه اللَّه اسم علم است يا اسم صفت. و درست آنست كه اسم علم است از بهر آن كه خداى را عزّ و جل اسماء صفات فراوانست. لا بد اسم علم بايد تا آن اسماء صفات در آن برود و بر آن بسته شود. چنانك در ابتدا بآن اشارت كرديم. و تا فرق بود ميان اسم ذات و اسم صفات، و علم اسم ذات است كه اسماء صفات بر آن روانست و در ازل آزال و ابد آباد مستحق اين نام است. بذات بزرگوار و كمال تعزّز و جلال تقدّس خويش- نه بعبادت متعبّدان و طاعة مطيعان.