کتابخانه تفاسیر

مفوضه و مذهب آنان را تفويض گويند، و اين عقيده را از يهود اخذ كرده‏اند كه گفتند خداوند روز يك شنبه شروع بخلقت آسمانها و زمين و ساير مخلوقات نمود و روز جمعه تمام شد و روز شنبه استراحت نمود، و اين دستگاه عالم را بكار انداخت و خود از كار بر كنار شد و خداوند در مذمت آنها ميفرمايد قالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ يَداهُ مَبْسُوطَتانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشاءُ «1» (يهود گفتند دست خدا بسته است، دست آنان بسته باد و بواسطه آنچه گفتند مورد لعنت قرار گرفتند، بلكه دو دست خدا باز است و هر طورى كه بخواهد انفاق ميكند) و اين مذهب نيز بر خلاف و جدان است زيرا مى‏بينيم چه بسيار كارهايى كه انسان تمام همّ و كوشش خود را صرف ميكند و وسائل و اسباب آن را فراهم مينمايد ولى بانجام آنها موفق نميشود و از امير المؤمنين عليه السّلام روايت شده كه فرمود

«عرفت اللَّه بفسخ العزائم و نقض الهمم» «2»

(خدا را شناختم بواسطه فسخ كردن و بر هم زدن قصدها و شكستن اراده‏ها) و طايفه اماميّه و جماعتى از معتزله معتقدند كه بنده‏گان در عين اينكه در افعال خود داراى اراده و اختيارند، اراده و اختيار آنان تحت اراده و اختيار حق تبارك و تعالى است و هر كارى كه انجام ميدهند مستند باختيار خود آنهاست، از اينجهت مستحق مدح يا ذمّ و ثواب يا عقاب ميباشند لكن اراده و اختيار آنان و همه اسباب و وسائل آن تحت اراده و قدرت خداوند است و اگر آنى فيض خود را از آنها قطع كند اراده و اختيار بلكه نيرو و حياتى براى آنها باقى نميماند، اين‏

(1)- سوره المائده آيه 69

(2)- از حضرت صادق ع مرويست فرمود

سئل عن امير المؤمنين ع بما عرفت ربك قال ع بفسخ العزائم و نقض الهمم لما هممت فحيل بينى و بين همى و عزمت فخالف القضاء عزمى فعلمت ان المدبر غيرى‏

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏1، ص: 111

مذهب را مذهب اختيار و امر بين الامرين گويند و اين آيه مباركه اين مذهب را اثبات و آن دو مذهب را رد ميكند، زيرا فعل عبادت و استعانت را ببنده نسبت ميدهد ولى كمك و يارى و نيروى بر انجام فعل را از خدا ميخواهد، و تفصيل كلام را در اين باره در محل مناسب‏تر بيان خواهيم كرد انشاء اللَّه تعالى و در مجلد اول كلم الطيب صفحه 137- 146 بيان كرده‏ايم مطلب سوم: مفاد حصرى كه در دو جمله‏ إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ‏ از تقديم مفعول استفاده ميشود مختلف است در جمله اول حصر از جهت استحقاق عبوديت است كه غير ذات حق تبارك و تعالى استحقاق عبوديت ندارد.

و در جمله دوم از جهت منحصر بودن احتياج بنده باعانت پروردگار و عدم احتياج او بغير حق است زيرا هر كه و هر چه غير حق باشد محتاج و نيازمند بحضرت اوست و او براى بنده‏اش كافى و بس است‏ أَ لَيْسَ اللَّهُ بِكافٍ عَبْدَهُ‏ «1» (آيا خدا بنده‏اش را كافى نيست؟) و هر كه دست احتياج و اميدش را پيش غير او دراز كند خداوند اميد او را قطع ميكند چنانچه در حديث قدسى ميفرمايد و عزتى و جلالى لا قطعن امل آمل غيرى (قسم بعزت و جلالم البته اميد هر كسى كه بغير من اميدوار باشد قطع خواهم كرد) «2» و اين خود يكى از مراتب توحيد بلكه مرتبه اعلاى آنست كه از آن بتوحيد نظرى تعبير ميشود يعنى انسان در همه كارها نظرش بخدا باشد و بس، اميدش بغير او و خوفش از غير او و توكل و اعتمادش بر غير او نباشد، جز او نبيند و جز او نخواهد و بجز او علاقه نداشته باشد ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ‏ «3»

(1)- سوره الزمر آيه 37

(2)- سندش بنظر نرسيده‏

(3)- سوره الاحزاب آيه 4

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏1، ص: 112

مطالب چهارم در معنى عبادت: اصل عبادت بمعنى تذلل و خضوع و انكسار و لازمه اين معنى اطاعت و فرمانبردارى نسبت بمولى است و اين داراى مراتبى است از قبيل اطاعت بنده از مولى و آقاى خود كه بحكم شرع واجب است و اطاعت افراد از كسانى كه ولايت شرعى بر آنها دارند مانند آباء و اجداد و حكام شرع، و اطاعت از اولى الامر و صاحب اختياراتى كه خدا معيّن فرموده چون پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم و ائمه هدى كه بنصّ آيه شريفه‏ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ‏ «1» و اطلاق عبوديت باين مراتب از همان جنبه اطاعت و فرمانبردارى است و امّا حقيقت عبوديت كه غايت تذلل و انكسار و خاكسارى باشد مختصّ بذات واجب الوجود و مالك الرّقاب و ولىّ و صاحب اختيار حقيقى و ذاتى، حضرت حقّ تبارك و تعالى است و آن مراتب نيز چون در طول اطاعت حقّ قرار گرفته است عين اطاعت حق محسوب ميشود و براى عبادت انواع و اقسامى است:

1- عبادتى كه راجع بروح و عقل است و آن علم و تحصيل يقين بعقائد و معارف دينى ميباشد 2- عبادتى كه مربوط بنفس است كه عبارت از تكميل نفس و آراستن آن بملكات و صفات پسنديده و ازاله و پيراستن آن از اخلاق رذيله باشد 3- عبادت اعضاء و جوارح از قبيل زبان چشم گوش دست پا و ساير اعضاء و جوارح كه براى هر كدام عبادتى مقرر است 4- عبادت مالى مانند خمس و زكاة و صدقات و انفاقات واجب و مستحبّ‏

(1)- چنانچه در زيارت حضرت ابى عبد اللَّه ع گفته ميشود

«عبدك و ابن عبدك و ابن امتك المقر بالرق و التارك للخلاف عليكم»

و يا از امير المؤمنين روايت شده «انا عبد من يا فرمود

«من علمنى حرفا فقد صيرنى عبدا»

و يا بر برده و زر خريد اطلاق عبد و بر بردگى اطلاق عبوديت ميشود

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏1، ص: 113

5- عبادت معاشرتى است كه با خويشان و ارحام و همسايگان و ذوى حقوق و ساير طبقات مردم مطابق دستورات و اوامر دينى رفتار شود مطلب پنجم: اعانت حق تبارك و تعالى بر دو قسم است: اعانت عامّه كه نسبت بجميع افراد است مانند ايجاد اسباب تكوينيه و جعل اسباب تشريعيه كه هر كس بتواند سعادت دنيوى و اخروى را تحصيل كند و عذرى براى او نباشد و حجّت بر همه تمام باشد و اعانت خاصّه كه عبارت از توفيقات و تأييداتى است كه خداوند تبارك و تعالى نسبت بمؤمنين و كسانى كه در راه حق قدم ميگذارند افاضه ميفرمايد و اين يك نوع مثوبات دنيوى است كه در اثر عبادت و امتثال اوامر حضرت احديّت شامل حال بنده‏گان ميشود و هر چه كوشش و جديتشان در طريق بندگى حق بيشتر شود الطاف و عنايات خاصّه حق نسبت بآنها افزونتر گردد و ابواب و طرق خير و سعادت بر آنها مفتوح‏تر شود چنانچه ميفرمايد وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا «1» (كسانى كه در راه ما مجاهدت و كوشش نمايند آنان را براههاى خودمان «كه طرق خير و سعادت است» راهنمايى ميكنيم) اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ‏ (ما را براه راست هدايت فرما) هر چيزى را انسان بخواهد تحصيل كند و بهر مقصدى بخواهد نائل شود بايد از طريق آن وارد گردد، و فهميدن راه هر چيزى و پيمودن آن محتاج براهنمايى است كه دانا و آشناى بآن طريق باشد تا اينكه انسان بواسطه راهنمايى او، مقصود را گم ننموده بيراهه نرود و بمقصد نائل شده نتيجه مطلوب را دريابد و در محلّ خود (مبحث عدل) ثابت و مبرهن شده كه خداوند، حكيم على الاطلاق و عادل است و محال است كار لغو و بيجا و قبيح از او صادر شود، بنا بر اين خلقت عالم و آدم بايد مبتنى بر حكمت و غرض و فايده باشد بيهوده و عبث‏

(1)- سوره عنكبوت آيه 69

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏1، ص: 114

نباشد چنانچه ميفرمايد أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا لا تُرْجَعُونَ‏ «1» (آيا گمان كرديد شما را بيهوده آفريديم، و شما بسوى ما بازگشت نميكنيد) معلوم است كه اين فايده راجع بذات حق جلّ و علا نميباشد زيرا او غنىّ بالذّات و واجد جميع كمالات است و نقصى در ساحت قدس او نيست تا بواسطه خلقت موجودات تكميل نمايد و موجودات ديگر نيز بمقتضاى آيات بسيار براى استفاده بشر آفريده شده‏اند چنانچه ميفرمايد أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ‏ «2» و سَخَّرَ لَكُمْ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً «3» و سَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ ، «4» و غير اينها از آيات ديگر پس غرض از خلقت افاضه فيض و ايصال نفع و فايده بشر است، و آن فيض كه غرض اصلى و غايت حقيقى از خلقت است نميشود همين نعم و منافع دنيوى باشد زيرا نعم و لذات اينعالم اوّلا آميخته بآلام و مصائب است و ثانيا تحصيل اكثر آنها احتياج بزحمت بسيار و خون دل بيشمار دارد و ثالثا دوام و ثبات ندارد پس ناچار انسان براى عالمى آفريده شده كه منافع و نعم و لذّات آن خالى از اين نواقص و عيوب باشد و البته وصول بآنها احتياج بهدايت راهنمايى دارد كه راه وصول بآنها را بداند و پيداست كه جز خالق و آفريدگار عوالم وجود كسى از آن آگاه نميباشد و لذا خداوند براى هدايت و ايصال بنعم باقيه اخروى دو دستگاه قرار داده يكى دستگاه هدايت تكوينى و يكى دستگاه هدايت تشريعى، هدايت تكوينى عبارت از اعطاء عقل است كه مميّز خير و شرّ و نفع و ضرر و سعادت و شقاوت و سود و زيان و حسن و قبح است و در حقيقت رسول و پيغمبر باطن ميباشد و هدايت تشريعى عبارت از ارسال رسل و انزال كتب و جعل احكام است كه خداوند انسان را بوسيله آنها بجميع منافع دنيوى و اخروى دلالت ميكند و از مضارّ

(1)- سوره المؤمنون آيه 117

(2)- سوره لقمان آيه 29

(3)- سوره جاثيه آيه 12

(4)- سوره نحل آيه 12

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏1، ص: 115

نشأتين او را آگاه ميسازد، و اگر انسان بهدايت آنان مهتدى گرديد و قابليّت وصول بنعم اخروى را كه عبارت از تكميل نفس و تحصيل معارف و ملكات فاضله و اخلاق پسنديده است واجد شد البته بسعادت دنيا و آخرت و فيوضات غير متناهى حق نائل خواهد شد.

و از اينجهت اطلاق هادى بر عقل ميشود زيرا انسان را بخير و شر دلالت ميكند و بر رسول و امام و عالم نيز ميشود چون بسعادت و رستگارى نشأتين راهنمايى مينمايند ولى در حقيقت هادى ذات مقدّس حقتعالى است و اينها وسائل و اسبابى است كه براى هدايت بشر قرار داده است و هدايت يا ارائه طريق و ارشاد است كه شأن داعيان الى اللَّه ميباشد و يا ايصال و رسانيدن بغايت و مقصود است كه بواسطه تاييدات و توفيقات و مزيد عنايات حضرت بارى نسبت ببندگان تحقّق مييابد و چون انسان در هيچ امرى استقلال كامل ندارد و آن بآن محتاج بامداد و اعانت حق است، بايد دائما و قدم بقدم تسديد و توفيق حق تبارك و تعالى شامل حال او شود و او را يارى و مدد فرمايد تا صراط مستقيم و راه سعادت خود را طى نمايد و بمنزل مقصود و غايت مطلوب برسد و از اين بيان واضح ميشود كه بنده دائما بايد طلب هدايت از درگاه حضرت احديّت نمايد و اشكالى كه بعضى نموده به اينكه اشخاصى كه در صراط مستقيمند چگونه طلب هدايت بصراط مستقيم مينمايند باين بيان كاملا مرتفع ميشود و احتياج بتوجيهات بارده بعضى از مفسّرين ندارد و صراط بمعنى راه است و آن بر دو قسم است يكى صراط قيامت و آن پلى است كه بر روى جهنّم كشيده شده و همه بايد از آن عبور كنند و هر كه از آن گذشت اهل نجات و نائل ببهشت ميشود و گر نه ساقط در جهنّم ميگردد و آيه شريفه‏ وَ إِنْ مِنْكُمْ إِلَّا وارِدُها كانَ عَلى‏ رَبِّكَ حَتْماً مَقْضِيًّا ثُمَّ نُنَجِّي الَّذِينَ اتَّقَوْا

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏1، ص: 116

وَ نَذَرُ الظَّالِمِينَ فِيها جِثِيًّا «1» (هيچ يك از شما نيست جز اينكه بر جهنم وارد شود و اين مطلب بر پروردگارت حتم و قضا بر آن جارى شده، سپس اهل تقوى را نجات ميدهيم و ستمكاران بزانو درآمده در آن وامى‏گذاريم) را بهمين صراط تفسير كرده‏اند و كيفيّت عبور مردم از اين صراط متفاوت است و بدرجات ايمان و اخلاق فاضله و اعمال صالحه مختلف ميگردد برخى مانند برق جهنده و بعضى مانند سوار تندرو و طايفه مانند شخص پياده از آن عبور مى‏كنند و براى بعضى از شمشير برنده‏تر و از آتش سوزنده‏تر و از مو باريكتر است ولى براى بعضى از خيابان وسيع و پر گل و رياحين و خوش آب و هوا بهتر است و براى اين صراط بمقتضاى اخبار قنطره‏ها و ايستگاههايى است كه در آن سؤال و پرسش ميشود در قنطره اوّل صراط سؤال از ايمان است و بازپرس آن حضرت على امير المؤمنين عليه السّلام است چنانچه ميفرمايد

ان لى وقفة على جسر جهنم‏

«2» و غير مؤمن ممكن نيست از اين قنطره عبور نمايد و پس از آن سؤال از نماز و روزه و حج و زكاة و خمس و جهاد و امر بمعروف و نهى از منكر و ساير واجبات است كه اگر تقصيرى در آنها شده باشد موجب گرفتارى است و آخرين قنطره سؤال از مظالم عباد است و آيه شريفه‏ إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ «3» بآن تفسير شده و بازپرس اين قنطره ذات احديّت است و حديث قدسى‏ «4»

«و عزّتى و جلالى لا يجوزنى ظلم ظالم»

اشاره باين مقام است‏

(1)- سوره مريم آيه 82 و 73

(2)- مذاكره آن حضرت با حارث همدانى در موقع عيادت از او

(3)- سوره الفجر آيه 13

صفحه بعد