کتابخانه تفاسیر

چنانچه در آيه شريفه ميفرمايد: فَأَسْرِ بِعِبادِي لَيْلًا إِنَّكُمْ مُتَّبَعُونَ‏ «1» (شب با بندگان من حركت كن كه شما تعقيب ميشويد) موقعى كه بنى اسرائيل حركت كردند فرعون با قوم خود آنها را تعقيب نمود، بنى اسرائيل بدرياى مصر رسيده ديدند راه فرار ندارند و از آن طرف لشگر فرعون در عقب آنها هستند بحضرت موسى عرض كردند إِنَّا لَمُدْرَكُونَ‏ «2» (اينان اكنون بما خواهند رسيد) بحضرت موسى امر شد كه عصا را بدريا زن، حضرت موسى عصا را بدريا زد و آبها شكافته شد و دوازده جاده و راه پيدا شد و قوم موسى وارد جاده‏ها شده و بحركت در آمدند وقتى كه آخرين افراد قوم موسى وارد دريا شدند فرعون با قومش رسيدند و در تعقيب آنها وارد دريا شدند وقتى آخرين نفر از قوم فرعون وارد شد و آخرين نفر از قوم موسى خارج شد آب دريا بر هم غلطيد و فرعون و قومش در دريا غرق شدند و بنى اسرائيل مشاهده مينمودند.

[سوره البقرة (2): آيه 51]

وَ إِذْ واعَدْنا مُوسى‏ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ (51)

(و ياد كنيد زمانى را كه با موسى چهل شب قرار داد نموديم، پس شما گوساله را بعد از آن معبود خود گرفتيد و حال آنكه شما ستمكاران بوديد) اين جمله نيز عطف بجمل سابقه است يعنى و اذكروا اذ واعدنا، اين نعمت را نيز متذكر شويد كه خداوند از گناه بزرگ شما كه شرك بخدا باشد عفو فرمود.

و مواعدة بمعنى قرار داد است و اين همان مواعده است كه در سوره اعراف بيان ميفرمايد:

(1)- سوره دخان آيه 22

(2)- سوره الشعراء آيه 61

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏2، ص: 31

وَ واعَدْنا مُوسى‏ ثَلاثِينَ لَيْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِيقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً «1» و در اين آيه دو وعده يعنى سى شب و ده شب تمديد شده را با هم جمع نموده و در اخبار وارد شده كه چهل شب تمام ماه ذى القعده و دهه اول ماه ذى الحجّة بوده است.

و اين مواعده براى جهاتى بوده: يكى نزول الواح تورية چنانچه در آيات سوره اعراف و طه اشاره شده ديگر اثبات مقام خلافت هارون چنانچه در همان آيه سوره اعراف است‏ وَ قالَ مُوسى‏ لِأَخِيهِ هارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ‏ «2» و ديگر امتحان بنى اسرائيل چنانچه در آيه شريفه ميفرمايد قالَ فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ مِنْ بَعْدِكَ وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُ‏ «3» و اتخاذ افتعال از اخذ و بمعنى جعل و قرار دادن و مفعول دومش در آيه محذوف شده يعنى اتخذتم العجل الها و ضمير من بعده يا بوعد كه از واعدنا استفاده ميشود برميگردد يا بموسى و تقدير «من بعد ذهاب موسى و غيبته» ميباشد و بحث درباره سامرى و گوساله او در ذيل آيات سوره اعراف و طه بيان خواهد شد انشاء اللَّه تعالى.

[سوره البقرة (2): آيه 52]

ثُمَّ عَفَوْنا عَنْكُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ (52)

(بعد از پرستيدن گوساله از شما عفو نموديم شايد شكر گزار باشيد) عفو بمعنى گذشت از انتقام و عقوبت، و مغفرت بمعنى پوشانيدن گناه است و من بعد ذلك اشاره بعبادت عجل است يعنى بعد از پرستيدن گوساله، و لعلّ‏

(1)- سورة الاعراف آيه 142

(2)- سورة الاعراف آيه 142

(3)- سوره طه آيه 58

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏2، ص: 32

براى ترجى است و در مورد خدايا براى وجوب است يعنى بايد شكر كنيد يا ترجى نسبت به بنده است تا اغترار حاصل نشود.

و شكر منعم از واجبات عقليه است و براى شكر اقسامى است، شكر زبانى و قلبى و جوارحى و اهم شكر همان اطاعت امر و ترك مخالفت است.

و آيات و اخبار در سعه عفو الهى را در مجلد سوم كلم الطيب متذكر شده‏ايم و در كفاية الموحدين از راوندى بسند متصل از حضرت ابى محمد «ع» روايت كرده كه فرمود خداوند روز قيامت عفوش باندازه‏اى است كه از بنده تخطى ننمايد حتى مشركين بطمع آيند و شرك را انكار نموده گويند:

وَ اللَّهِ رَبِّنا ما كُنَّا مُشْرِكِينَ‏ «1»

[سوره البقرة (2): آيه 53]

وَ إِذْ آتَيْنا مُوسَى الْكِتابَ وَ الْفُرْقانَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ (53)

(ياد كنيد زمانى را كه بموسى كتاب «تورات» و فرقان (جدا كننده حق از باطل) داديم تا شما قبول هدايت كنيد.) مراد از كتاب تورات است كه در آن چهل شب كه حضرت موسى بميقات رفت الواح آن بر او نازل شد و از مضامين آيات و تصريح بعضى اخبار استفاده ميشود كه تورات جملة واحده بر موسى نازل شد چنانچه بعيد نيست كه انجيل و زبور و ساير صحف انبياء نيز بهمين نحو نازل شده باشد بخلاف قرآن كه نجوما نازل گرديد.

و مراد از فرقان نيز همان تورات است كه باعتبار مكتوب بودن در الواح كتاب ناميده شده و باعتبار فارق بودنش بين حق و باطل فرقان خوانده‏

(1)- سوره انعام آيه 23

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏2، ص: 33

شده است چنانچه براى قرآن نيز اسامى بسيار ذكر شده كه در مقدمه متذكر شديم و قول به اينكه فرقان غير از تورات باشد بى‏مدرك است.

و چون غرض اصلى از ارسال رسل و انزال كتب هدايت و راهنمايى بشر بصلاح و سعادت اوست ايتاء كتاب را در اين آيه بوصول و قبول هدايت معلّل فرمود، و معنى هدايت را در آيه‏ اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ‏ و آيه‏ هُدىً لِلْمُتَّقِينَ‏ بيان نموديم و البته توراتى كه از جانب خدا بموسى نازل شد غير از تورات رايجى است كه امروز در دست يهود و نصارى است و آن تورات در دست اوصياء موسى و انبياء بنى اسرائيل بوده تا بحضرت عيسى و اوصياء او رسيده و از اوصياء عيسى به پيغمبر اسلام و اوصياء او واصل گرديد ولى يهود بواسطه انقلابات كفرى و شركى كه در آنها روى داده دين موسى و كتاب او از بين آنها رفته و تواتر آنها سه مرتبه قطع شده است و تفصيل اين مطلب را در مجلد اول كلم الطيب بيان نموده‏ايم‏ «1»

[سوره البقرة (2): آيه 54]

وَ إِذْ قالَ مُوسى‏ لِقَوْمِهِ يا قَوْمِ إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكُمْ بِاتِّخاذِكُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلى‏ بارِئِكُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بارِئِكُمْ فَتابَ عَلَيْكُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ (54)

چنانچه گذشت مراد از اتخاذ عجل، گوساله را معبود خود قرار دادن است چنانچه سامرى بآنها گفت‏ هذا إِلهُكُمْ وَ إِلهُ مُوسى‏ «2» و اين بزرگترين ظلمى بود كه بخود نمودند چنانچه در آيه شريفه ميفرمايد إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ‏ «3»

(1)- صفحه 262- 274

(2)- سوره طه آيه 90

(3)- سوره لقمان آيه 12

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏2، ص: 34

و قوم موسى بواسطه اين شرك مرتد شدند و براى مرتد بعد از ثبوت ارتداد نزد حاكم، مجرد توبه كافى نيست و بايد براى قتل حاضر و تمكين گردد تا در قيامت رستگار و به بهشت نائل شود، چنانچه قتل بدون توبه هم براى نجات او كافى نيست، بنا بر اين توبه قوم موسى كه گوساله پرستيدند اين بود كه اولا بخدا بازگشت كنند و ثانيا براى كشته شدن حاضر شوند، چنانچه مفاد آيه شريفه است و مراد از: فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ‏ خود كشى نيست بلكه كشتن بعضى است بعض ديگر را و اين نوع تعبير در قرآن (كه برادران دينى و همكيشان را بكلمه انفسكم تعبير كند) بسيار است مانند آيه شريفه‏ لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَيْراً «1» (چرا وقتى شنيديد آن حكايت را مردان مؤمن و زنان مؤمنه نسبت بيكديگر گمان خوب نبردند) و مانند آيه شريفه:

وَ لا تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ‏ «2» (عيب جويى نكنيد بعضى از بعض ديگر، و بنامهاى زشت يكديگر را نخوانيد) بنا بر اين بنى اسرائيل مأمور شدند كه عده، عده ديگر را بقتل برسانند تا توبه آنها قبول شود و البته كسانى كه گوساله نپرستيدند محكوم بقتل نبودند بلكه مأمور بقتل گوساله پرستان بودند و اين هم اگر چه بسيار مشكل بود زيرا بسا مأمور بقتل فرزند يا پدر و برادر و ساير بستگان خود ميشدند ولى اين ملاحظات در امر دين نيست چنانچه در جهاد مسلمانان با كفار و مشركين بسا اين اتفاقات رخ ميداده.

و ممكن است اين عقوبت آنهايى باشد كه گوساله نپرستيدند زيرا با گوساله پرستان مداهنه نمودند و آنان را از اين منكر عظيم نهى ننمودند.

بنا بر اين حكم بر خلاف قواعد دينى و عقلى و خلاف حكمت نبوده و احتياج بتاويلات بارده بعضى از مفسرين نيست.

(1)- سوره نور آيه 12

(2)- سوره حجرات آيه 11

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏2، ص: 35

و در كيفيت اين قضيه و نحوه قتل و مقدار مقتولين و تعداد باقى ماندگان در كلمات مفسرين و بعض اخبار ضعيفه وارد شده ولى چون مدرك معتبرى در دست نيست بآنها نميتوان اعتماد نمود و بارء كسى را گويند كه شيئى را از عدم بوجود و از نقص بكمال آورد مثل اينكه خاك را بتطورات گوناگون بصورت بشر درآورد و دانه را بصورت درخت مثمر سازد.

و تعبير باين اسم در آيه بلكه تكرار آن اشعار باينست كه آن خداوندى كه شما را در تطورات خلقت از نقص بكمال آورد و در تحولات زندگى از شكنجه و ظلم و اسارت فرعونيان بدولت و عزت و رياست و سلطنت رسانيد، شايسته و سزاوار است كه بسوى او بازگشت نموده و دستور او را براى قبولى توبه خودتان اجراء كنيد، تا شما را از نقص و رجس و قذارت كفر و شرك پاك نموده و بكمال و طهارت ايمان برساند.

[سوره البقرة (2): آيه 55]

وَ إِذْ قُلْتُمْ يا مُوسى‏ لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْكُمُ الصَّاعِقَةُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ (55)

(و ياد كنيد زمانى را كه گفتيد اى موسى ما ترا تصديق نميكنيم تا اينكه خدا را آشكارا به‏بينيم پس صاعقه آسمانى شما را گرفت و حال آنكه مى‏ديديد).

ايمان در كلمه لن نؤمن بمعنى تصديق است و در متعلق اين تصديق (يعنى آن چيزى را كه گفتند ما تصديق نميكنيم تا خدا را آشكارا به‏بينيم) مفسرين اختلاف نمودند:

بعضى گفتند نبوت حضرت موسى بود، و بعضى گفتند تصديق بالوهيت خدا

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏2، ص: 36

و صفات او بود و بعضى گفتند تصديق ببودن الواح تورات از جانب خدا بود، ولى تمام اينها حدس و تخمين و خلاف ظواهر قرآن است، زيرا بنى اسرائيل قبل از هلاكت فرعونيان بحضرت موسى ايمان آورده بودند چنانچه در آيه شريفه ميفرمايد فَما آمَنَ لِمُوسى‏ إِلَّا ذُرِّيَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ عَلى‏ خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِمْ‏ «1» و نيز از قول فرعون حين هلاكتش ميفرمايد قالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِيلَ‏ «2» و الواح تورات نيز در ميعاد چهل شبه نازل شد چنانچه گذشت.

بلكه ظاهر اين است كه اين تصديق نسبت بيك دعوى خلاف عادى بود كه موسى مينمود و ميگفت خداوند با من تكلم ميكند، و اين امتياز خاصى بود براى موسى كه از انبياء سلف معهود نبود و موسى هفتاد نفر از بزرگان بنى اسرائيل را برگزيد كه همراه او در ميقات پروردگار بروند و كلام خدا را استماع كنند چنانچه ميفرمايد وَ اخْتارَ مُوسى‏ قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلًا لِمِيقاتِنا «3» وقتى آمدند و كلام حق را شنيدند گفتند ما از كجا بدانيم اين كلام خدا است و تا خدا را آشكارا نبينيم تو را تصديق نميكنيم.

و اين دعوى از بنى اسرائيل بعيد و عجيب نيست زيرا اينان بواسطه توغل در ماده و حسّ ما وراء آن را توجه نداشتند، گاهى بگوساله سجده مينمودند و گاهى بموسى ميگفتند اجْعَلْ لَنا إِلهاً كَما لَهُمْ آلِهَةٌ «4» و گاهى ميگفتند فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّكَ فَقاتِلا إِنَّا هاهُنا قاعِدُونَ‏ «5» و در تورات رائج خود مينويسند كه خدا در باغستان بهشت تفرج ميكرد و آدم و حوا پشت درختى پنهان شدند كه خدا آنها را نبيند، يا اينكه بعد از طوفان در شهر بابل آمد و ملائكه را صدا زد

(1)- سوره يونس آيه 83

(2)- سوره يونس آيه 90

(3)- سوره الاعراف آيه 154

(4)- سوره اعراف آيه 134

صفحه بعد