کتابخانه تفاسیر

و انبياء بايد داراى شرايطى باشند كه بآن شرايط انبياء حقيقى از مدعيان كاذب تشخيص داده شوند كه اهمّ آنها عصمت (يعنى محفوظ بودن از گناه و خطا و اشتباه) و اكمليت در همه كمالات نفسانى، و اعلم بودن از جميع افراد امّت و طهارت نسب و خالى بودن از نواقص خلقى و امراضى كه موجب نفرت و كارهايى كه موجب خفت او نزد مردم باشد، و داراى دليل محكم بر صدق نبوت خود از معجزة و بشارت پيغمبرى كه نبوت او ثابت باشد و تصديق معصومى كه عصمت او مسلّم باشد.

«مقام سوم» در بيان جمله‏ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ‏ مراد از انزال كتب بر انبياء نه اينست كه بر فرد فرد آنها كتاب خاصى نازل شده باشد زيرا اكثر انبياء تابع شريعت انبياء اولو العزم مانند نوح و ابراهيم و موسى و عيسى بودند و كتاب آنها همان كتاب پيغمبر اولو العزم پيش از آنها بوده.

و ممكن است همه يا بعضى انبياء غير از اولو العزم هم كتاب خاصى كه مشتمل بر حكم و مواعظ و تأييد و تأكيد شريعت پيغمبر اولو العزم پيش از آنها باشد داشته باشند چنانچه درباره حضرت داود ميفرمايد وَ آتَيْنا داوُدَ زَبُوراً «1» و درباره يحيى ميفرمايد يا يَحْيى‏ خُذِ الْكِتابَ بِقُوَّةٍ «2» و كتاب اعم از كتب اربعه است كه در قرآن ذكر شده «يعنى تورات و زبور و انجيل و قرآن» و از صحفى كه بر انبياء نازل شده مانند صحف نوح و ابراهيم بلكه صحفى كه بر انبياء قبل از نوح نازل شده مانند صحف آدم و شيث‏

(1)- سوره نساء آيه 161

(2)- سوره مريم آيه 13

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏2، ص: 401

و بالجمله كتبى كه بر انبياء نازل شده همه حق و صدق است و ايمان بآنها لازم است‏ وَ الْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ‏ «1» و موضوع ديگرى كه در آيه بيان شده موضوع حكومت است كه خداوند ميفرمايد (ما پيغمبران را فرستاديم و بآنها كتاب نازل كرديم تا درباره اختلافات مردم حكومت كنند) و حكومت و ولايت اولا و بالذات مختص بخداست زيرا آفريدگار و مالك و صاحب اختيار همه موجودات است و هر حكومت و ولايتى بايد بجعل و اعطاء او باشد مانند ولايت انبياء و اوصياء و نوّاب خاصّه ائمه هدى و نواب عامّه حجّت خدا كه مجتهدين جامع الشرائط ميباشند و ولايت قيّم منسوب از جانب مجتهدين جامع الشرائط و ولايت پدر و جدّ و عدول مؤمنين كه همه بجعل الهى است و بيان آن در ذيل آيه‏ إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً گذشت‏ «2» و حكم بمعنى فصل خصومت يا تعيين حق و باطل يا بيان راه سعادت و شقاوت، هدايت و ضلالت، نجات و هلاكت است كه همه از جانب حق و بامر او بوسيله پيغمبران و اوصياء آنان اجراء ميگردد، و اختلافات مردم در امور دين و دنيا بايد بوسيله حاكم و والى كه خود نبى يا امام يا منصوب از جانب آنان (بنحو خاصّ يا عامّ) است حل و فصل شود.

و از مفاد آيه استفاده ميشود كه دو نحوه اختلاف بين مردم است يك اختلاف از اجتماع و گرد آمدن افراد براى رفع حوائج يكديگر و از استخدام بعضى دسته ديگر را پيدا ميشود و انبياء و پيغمبران الهى و كتب آسمانى آمدند تا اين اختلاف را برطرف كنند و در عين حال كه افراد بشر از غرائز خود استفاده ميكنند آنها را تعديل نمايند چنانچه مضمون اين جمله است، اختلاف دوم‏

(1)- سوره بقره آيه 285

(2)- مجلد اول ص 502

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏2، ص: 402

اختلافى است كه بعد از بعثت انبياء پيدا شد و مردم بدسته‏هاى مختلف و مذاهب متشتت در آمدند چنانچه در قسمت آينده بيان ميشود.

«مقام چهارم» در بيان‏ وَ مَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ بَغْياً بَيْنَهُمْ‏ مردم پس از بعثت انبياء و بيان احكام الهى بوسيله آنها بچند دسته منقسم مى‏شوند:

دسته اول- كسانى هستند كه به پيغمبران ايمان آورده و دستورات آنان را اطاعت مينمايند چنانچه در ذيل همين آيه بآنان اشاره ميفرمايد:

فَهَدَى اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا .

دسته دوم- كفارى هستند كه از روى عناد و استكبار و حسد انبياء را انكار نموده و زير بار فرمان آنان نميروند مانند قوم نوح و قوم نمرود و قوم فرعون و عاد و ثمود و امثال اينها چنانچه در كثيرى از آيات قرآن وصف آنان بيان شده.

دسته سوم- كسانى هستند كه بعضى از انبياء را تصديق نموده ولى به پيغمبر بعد از او كه از جانب خدا آمده ايمان نياورده‏اند مانند يهود كه حضرت موسى و بسيارى از پيغمبران بعد از موسى را قبول دارند اگر چه دين و شريعت او را تحريف نموده‏اند ولى حضرت مسيح (ع) و حضرت محمّد صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم را انكار مينمايند و همچنين نصارى كه حضرت موسى و حضرت مسيح (ع) را قبول دارند اگر چه شريعت آنان را بكلى تحريف نموده‏اند ولى حضرت محمد صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم را تصديق نمى‏نمايند.

و ظاهرا آيه شريفه ناظر باين دسته است كه بعد از آنكه كتاب بآنها داده شد و دلائل واضحه براى آنها آمد از روى بغى و حسد و حبّ رياست دنيوى در

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏2، ص: 403

آن اختلاف نمودند و دسته‏هاى مختلف و مذاهب متشتت بوجود آوردند و بشاراتى را كه پيغمبران سلف به آمدن پيغمبر خاتم داده بودند تحريف و تأويل نمودند براى اينكه هر دسته رياست خود را حفظ كنند.

و ممكن است آيه دسته دوم را نيز شامل شود زيرا كتاب الهى و بينات و معجزات بوسيله انبياء براى آنان هم آمد ولى از روى بغى و عناد منكر شده و تصديق ننمودند و البته طايفه دوم و سوم نيز بدو دسته منقسم ميشوند: اول مردمانى كه فهميده و رسيده بواسطه استكبار و عناد و حسد دعوت انبياء را نمى‏پذيرند چنانچه ميفرمايد وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ‏ «1» و انكار آنان با يقين داشتن بحقانيت انبياء است، و ديگر مردمان جاهلى كه از روى جهالت و تقليد آباء و بزرگان خود انبياء را انكار مى‏نمايند، و اين دسته اگر جهالت آنها از روى تقصير و عدم تحقيق باشد با اينكه ميتوانسته‏اند تحقيق نمايند، معذور نبوده و فرداى قيامت معذّب ميباشند ولى اگر از روى قصور و ضعف عقل بوده و يا قدرت و دسترسى به تحقيق نداشته‏اند مستضعف محسوب ميشوند و عذابى بر آنها نخواهد بود.

«مقام پنجم» در بيان‏ فَهَدَى اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ‏ الاية اين قسمت آيه راجع بدسته اول يعنى كسانى كه بانبياء ايمان آورده‏اند ميباشد ميفرمايد خداوند مؤمن را نسبت بآنچه از حق «يعنى امور حقه كه در كتاب و بوسيله انبياء نازل نموده است» اختلاف كردند بمشيت خود هدايت فرمود و معناى هدايت الهى در تفسير آيه‏ اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ‏ در سوره حمد

(1)- سوره نمل آيه 41

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏2، ص: 404

و معنى ايمان در تفسير آيه‏ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ‏ در اوائل همين سوره بيان شد و كلمه (من الحق) بيان ماء موصوله است و كلمه «باذنه» يعنى بمشيته و ارادته، چون اينان دعوت انبياء را پذيرفتند و قابل هدايت الهى شدند خداوند طبق مشيت و حكمت خود آنان را از ميان اختلاف آراء براه حق هدايت فرمود و در مجمع البيان كلمه «باذنه» را «بعلمه» تفسير نموده بتوهم اينكه اگر بمعنى مشيت باشد جبر لازم ميآيد، و حال آنكه اين توهم بيجاست، زيرا هدايت را مترتب بر ايمان نموده و فرموده كسانى كه ايمان آوردند خدا هدايت فرمود يعنى وقتى اينان از روى اختيار دعوت انبياء را پذيرفتند خداوند هم دست آنان را گرفته و از مهالك اختلاف نجات داده بنا بر اين آيه مذكور با آيه شريفه‏ وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا قريب المعنى است و هيچ دلالت بر جبر ندارد و جمله‏ وَ اللَّهُ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ‏ بمنزله تعليل بر جمله قبل است يعنى هدايت خدا تابع مشيّت او، و مشيّت او از روى حكمت و مصلحت است و البته هر كه قابل هدايت و لايق لطف حق باشد او را بطريق مستقيم دلالت مى‏فرمايد.

[سوره البقرة (2): آيه 214]

أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا يَأْتِكُمْ مَثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَ الضَّرَّاءُ وَ زُلْزِلُوا حَتَّى يَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ مَتى‏ نَصْرُ اللَّهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِيبٌ (214)

(آيا گمان نموديد كه داخل بهشت ميشويد و حال آنكه شما را نيامده باشد مانند آنچه آمد بر كسانى كه پيش از شما گذشتند بر آنان سختى‏ها و ضررها

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏2، ص: 405

رسيد و مضطرب و پريشان شدند تا حدى كه پيغمبر و گرويدگان باو گفتند يارى خدا چه هنگام است «يعنى بخدا پناه برده و از وى طلب نصرت نمودند» آگاه باشيد كه البته يارى خدا نزديك است.

از موضوعاتى كه در آيات قرآنى بسيار تذكر داده شده و بندگان را بآن متوجه ساخته است موضوع امتحان است و امتحان الهى براى كشف امرى بر خداوند نيست زيرا خداوند چيزى بر او پوشيده و پنهان نيست تا بوسيله آزمايش كشف شود بلكه او علّام الغيوب و عالم السرّ و الخفيات است و از ظاهر و باطن و سرّ و علن هر كس با خبر است، و حكمت امتحان و غرض از آن دو چيز است: يكى آنكه بر شخص ممتحن (بفتح حاء) معلوم شود كه حقيقتا داراى چه صفاتى است و دعاوى او تا چه حد مقرون بحقيقت است زيرا بسا بر خود انسان امر مشتبه ميشود و فكر ميكند داراى مراتب عاليه از ايمان و ملكات فاضله است ولى هنگامى كه امتحان پيش آمد چه بسا خلاف آن ظاهر ميگردد.

و ديگر آنكه بر سايرين نيز موقعيت و مرتبه اين شخص معلوم گردد كه اگر مورد عنايتى واقع شود و يا معذب بعذابى گردد بدانند كه بجا و سزاوار بوده است.

و امتحانات الهى بر دو قسم است: امتحانات تكوينى و امتحانات تشريعى و امتحانات تكوينى نيز بر دو قسم است: گاهى باعطاء نعمت است به اينكه نعمت باو عنايت ميكند تا معلوم شود كه شكر نعمت را بجاى ميآورد و نعم الهى را در مورد خود صرف مى‏نمايد و يا اينكه از آن سوء استفاده نموده و در طريق لهو و لعب و بو الهوسى و ناپاكى مصرف ميكند و گاهى بنزول بلاء است به اينكه او را بسختى و شدائد دنيوى مبتلا مى‏نمايد تا معلوم گردد كه آيا صابر و ثابت قدم و استوار در دين است و يا اينكه ثبات و استقامت در امر دين ندارد و نعمت و بلاء در عين‏

اطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏2، ص: 406

اينكه امتحان براى شخص متنعم و مبتلاست بسا براى ديگران هم امتحان است مثلا فقر فقراء امتحان اغنياء است كه آيا حقوق آنان را ميدهند و بآنها ترحم و احسان مينمايند يا اينكه توجهى بآنها ندارند.

و همچنين غناء اغنياء امتحان فقراء است كه چه عكس العملى در قبال آنها نشان ميدهند و هكذا ساير نعم و بلايا و امتحان تشريعى در مورد تكاليف الهى از واجب و مستحبّ و حرام و مكروه است كه معلوم شود بنده تا چه اندازه نسبت باوامر الهى مطيع و نسبت بنواهى او منتهى ميگردد و امور تشريعى نيز بسا در عين اينكه امتحان براى مكلف است براى ديگران نيز امتحان واقع ميشود مثلا شخص نمازگزار بسا سبب امتحان رفيق خود و بعكس شخص معصيت كار نيز موجب امتحان رفيق خويش ميشود و توهم نشود كه مصلت احكام منحصر بامتحان باشد بلكه بنا بر مذهب اماميه جميع احكام تابع مصالح و مفاسد نفس الامريه است و بسا مصالح متعددى دارد كه از آن جمله امتحانات است و گاهى امتحان در نفس امر است كه از آن باوامر امتحانيه تعبير ميشود و اغلب امتحان در مأمور به است، و از اين بيان واضح ميگردد كه بندگان دائما در امتحان ميباشند و هر چه مقام بنده رفيع‏تر باشد امتحان او شديدتر، و هر چه نعمت بر او بيشتر باشد امتحان او سخت‏تر است و آيات و اخبار در اين باره بسيار است كه نقل آنها از وضع تفسير خارج است و اينك بشرح همين آيه اكتفاء مى‏نمائيم.

أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ خطاب بمؤمنين و كسانى كه برسول اكرم گرويده‏اند ميباشد كه گمان ميكنيد بمجرد اظهار ايمان داخل بهشت ميگرديد و حال آنكه مورد امتحان واقع نشويد چنانچه در آيه ديگر ميفرمايد:

أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ‏ «1»

صفحه بعد