کتابخانه تفاسیر
ترجمه تفسير الميزان
جلد اول
مقدمه مؤلف(در توضيح روش تفسيرى كتاب)
(1) سوره حمد
[سوره الفاتحة(1): آيات 1 تا 5]
بيان سبب ابتداء به بسم الله
[سوره الفاتحة(1): آيات 6 تا 7]
بيان
(2) سوره بقره مشتمل بر دويست و هشتاد و شش آيه(286)
[سوره البقرة(2): آيات 1 تا 5]
[سوره البقرة(2): آيات 21 تا 25]
بيان
اثبات بىپايگى سخنان عالم نمايانى كه در صدد تاويل آيات داله بر وقوع معجزه، بر آمدهاند در چند فصل
[سوره البقرة(2): آيات 26 تا 27]
[سوره البقرة(2): آيه 34]
[سوره البقرة(2): آيات 47 تا 48]
بيان
[سوره البقرة(2): آيات 63 تا 74]
[سوره البقرة(2): آيات 102 تا 103]
[سوره البقرة(2): آيات 106 تا 107]
[سوره البقرة(2): آيه 124]
بيان
[سوره البقرة(2): آيات 125 تا 129]
بحث روايتى(شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته مربوط به هجرت ابراهيم به مكه و بناى كعبه و دعاى ابراهيم...)
[سوره البقرة(2): آيات 130 تا 134]
بيان
[سوره البقرة(2): آيات 142 تا 151]
بيان(در باره قبله شدن كعبه براى مسلمين)
[سوره البقرة(2): آيات 153 تا 157]
بحث اخلاقى تعريف علم اخلاق و بيان اينكه سه نيروى عمومى: شهويه، غضبيه و نطقيه فكريه منشا اخلاق آدمى است
[سوره البقرة(2): آيات 163 تا 167]
بيان
جلد دوم
ادامه سوره بقره
[سوره البقرة(2): آيات 183 تا 185]
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيات 190 تا 195]
معرفى جهادى كه قرآن بدان فرمان داده
[سوره البقرة(2): آيات 196 تا 203]
[سوره البقرة(2): آيه 213]
بيان آيه
بحث روايتى(شامل رواياتى در ذيل آيه كان الناس... و پيرامون نبوت و مسائل آن)
بحث اجتماعى(در باره نبوت و پاسخ به شبهات و اشكالات)
[سوره البقرة(2): آيات 216 تا 218]
گفتارى پيرامون حبط
گفتارى پيرامون احكام اعمال از حيث جزا
[سوره البقرة(2): آيات 219 تا 220]
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيه 221]
بيان آيه
[سوره البقرة(2): آيات 222 تا 223]
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيات 228 تا 242]
بيان آيات
بحث علمى(پيرامون زن، حقوق و شخصيت و موقعيت اجتماعى او از نظر اسلام و ديگر ملل مذاهب).
[سوره البقرة(2): آيات 244 تا 252]
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيات 253 تا 254]
بيان آيات
گفتارى پيرامون تكلم خداى تعالى
[سوره البقرة(2): آيه 255]
بيان آيه
[سوره البقرة(2): آيات 256 تا 257]
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيات 258 تا 260]
بيان آيات
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيات 261 تا 274]
گفتارى پيرامون انفاق
بحث روايتى(در ذيل آيات انفاق)
[سوره البقرة(2): آيات 275 تا 281]
بيان آيات بررسى آيات تحريم ربا
[سوره البقرة(2): آيات 285 تا 286]
بيان آيات
جلد سوم
(3) سوره آل عمران در مدينه نازل شده، و مشتمل است بر دويست آيه(200)
[سوره آلعمران(3): آيات 1 تا 6]
[سوره آلعمران(3): آيات 7 تا 9]
بيان آيات
بحثى تفصيلى پيرامون محكم و متشابه و تاويل
4 - آيا كسى جز خدا تاويل قرآن را مىداند؟
5 - چرا كتاب خدا مشتمل بر متشابه است؟
بحث روايتى ديگر(در باره تفسير به رأى)
[سوره آلعمران(3): آيات 10 تا 18]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 26 تا 27]
بيان آيات
رزق از نظر قرآن به چه معنا است؟
[سوره آلعمران(3): آيات 28 تا 32]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 35 تا 41]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 42 تا 60]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 61 تا 63]
بيان آيات
بحث روايتى(رواياتى در باره: محاجه پيامبر(ص) با نصاراى نجران و داستان مباهله و انطباق آيه مباهله با اهل بيت رسول الله(ص) و...)
[سوره آلعمران(3): آيات 64 تا 78]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 79 تا 80]
خاتمة: چند بحث پيرامون اين آيات چند بحث پيرامون آيات مربوط به عيسى(على نبينا و آله و عليه السلام)
5 - مسيح يكى از شفيعان نزد خدا است، نه خونبهاى گنهكاران
بحث تاريخى
2 - داستان مسيح و انجيل
[سوره آلعمران(3): آيات 92 تا 95]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 96 تا 97]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 102 تا 110]
بيان آيات
جلد چهارم
ادامه سوره آل عمران
[سوره آلعمران(3): آيات 149 تا 155]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 172 تا 175]
[سوره آلعمران(3): آيه 200]
گفتارى پيرامون مرابطه در جامعه اسلامى
5 - آيا سنت اجتماعى اسلام، ضمانت بقا و اجرا دارد؟
(4) سوره نساء مدنى است و 176 آيه دارد
[سوره النساء(4): آيه 1]
[سوره النساء(4): آيات 2 تا 6]
بيان آيات
بحثى علمى در چند فصل
[سوره النساء(4): آيات 11 تا 14]
بحث علمى در هشت فصل
[سوره النساء(4): آيات 17 تا 18]
[سوره النساء(4): آيات 23 تا 28]
بحث روايتى ديگر(پيرامون ازدواج موقت)
[سوره النساء(4): آيه 31]
گفتار در گناهان كبيره و صغيره و معناى تكفير سيئات
[سوره النساء(4): آيات 32 تا 35]
[سوره النساء(4): آيات 44 تا 58]
بيان آيات(راجع به يهوديان)
[سوره النساء(4): آيات 59 تا 70]
بيان آيات
جلد پنجم
ادامه سوره نساء
[سوره النساء(4): آيات 77 تا 80]
[سوره النساء(4): آيات 81 تا 84]
بيان آيات
[سوره النساء(4): آيات 85 تا 91]
[سوره النساء(4): آيات 95 تا 100]
بيان آيات
[سوره النساء(4): آيات 105 تا 126]
بيان آيات بيان آهنگ كلى اين آيات و زمينه نزول آنها
بيان آيات
[سوره النساء(4): آيات 127 تا 134]
[سوره النساء(4): آيات 136 تا 147]
بيان آيات
[سوره النساء(4): آيات 153 تا 169]
بيان آيات
(5) سوره مائده مدنى است و يكصد و بيست آيه دارد(120)
[سوره المائدة(5): آيات 1 تا 3]
بيان آيات
بحثى علمى در سه فصل
[سوره المائدة(5): آيات 4 تا 5]
بيان آيات
بحث روايتى
[سوره المائدة(5): آيات 6 تا 7]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 15 تا 19]
بيان آيات
گفتارى در اينكه قرآن كريم چه طريقهاى براى تفكر پيشنهاد كرده و اين بحثى است مختلط از مطالب قرآنى و فلسفى و روايتى
بحث تاريخى(در باره پيدايش و سير علوم عقليه در ميان مسلمين)
[سوره المائدة(5): آيات 20 تا 26]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 27 تا 32]
بيان آيات
گفتارى پيرامون معناى احساس و انديشيدن
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 33 تا 40]
بيان آيات
بحث روايتى رواياتى در باره شان نزول آيه شريفه مربوط به حكم محارب، و كيفيت اجراى آن احكام
[سوره المائدة(5): آيات 41 تا 50]
بيان آيات بيان زمينه و سياق اين آيات شريفه و ارتباط اجزاى آنها با يكديگر
بحث روايتى
[سوره المائدة(5): آيات 51 تا 54]
بيان آيات
بحث روايتى
جلد ششم
ادامه سوره مائده
[سوره المائدة(5): آيات 55 تا 56]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 57 تا 66]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيه 67]
بيان آيه
بحث روايتى
[سوره المائدة(5): آيات 68 تا 86]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 90 تا 93]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 101 تا 102]
[سوره المائدة(5): آيات 103 تا 104]
[سوره المائدة(5): آيه 105]
بيان آيه
بحث روايتى
بحث علمى(شامل چند اشاره تاريخى و چند بحث علمى مربوط به نفس در چند فصل)
[سوره المائدة(5): آيات 106 تا 109]
بيان آيات توضيح آيات شريفه راجع به گواه گرفتن هنگام وصيت و حكم شهود غير مسلمان بر وصيت
گفتارى پيرامون يمين(سوگند)
[سوره المائدة(5): آيات 112 تا 115]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 116 تا 120]
بيان آيات
گفتارى پيرامون معناى ادب معناى ادب و بيان اختلاف مفهوم آن با اختلاف مقاصد در جوامع مختلف
گفتارى پيرامون بندگى و بندهدارى
گفتارى چند در پيرامون عفو و مجازات
جلد هفتم
(6) سوره انعام، مكى است و 165 آيه دارد
[سوره الأنعام(6): آيات 1 تا 3]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 21 تا 32]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 33 تا 36]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 37 تا 55]
گفتارى پيرامون اجتماعات حيوانى
بيان آيات
بحث روايتى
[سوره الأنعام(6): آيات 56 تا 73]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 74 تا 83]
بيان آيات
بحث روايتى
گفتارى در باره شخصيت ابراهيم خليل(ع) و سرگذشت او(در چند فصل)
5 - تناقضات تورات بهترين دليل بر دستخوردگى آن است:
[سوره الأنعام(6): آيات 84 تا 90]
بيان آيات
بحث روايتى
[سوره الأنعام(6): آيات 91 تا 105]
بيان آيات
بيان آيات
گفتارى در عموميت خلقت و گسترش دامنه آن
[سوره الأنعام(6): آيات 106 تا 113]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 114 تا 121]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 122 تا 127]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 128 تا 135]
[سوره الأنعام(6): آيات 136 تا 150]
[سوره الأنعام(6): آيات 151 تا 157]
بيان آيات
جلد هشتم
(7) سوره اعراف در مكه نازل شده و 206 آيه دارد
[سوره الأعراف(7): آيات 1 تا 9]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 10 تا 25]
بيان آيات
گفتارى در باره شيطان و عمل او
بحث عقلى و قرآنى(مناظرهاى كه شارح اناجيل نقل كرده و در تورات ذكر شده كه بين ابليس و ملائكه واقع شده است)
[سوره الأعراف(7): آيات 26 تا 36]
بيان آيات
بحث روايتى رواياتى در مورد شان نزول آيه: قد أنزلنا عليكم لباسا... و خذوا زينتكم عند كل مسجد
بحثى آزاد پيرامون چند روايت
[سوره الأعراف(7): آيات 37 تا 53]
بيان آيات
بحث روايتى(در ذيل آيات شريفه گذشته است)
[سوره الأعراف(7): آيات 54 تا 58]
بحث روايتى
[سوره الأعراف(7): آيات 85 تا 93]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 94 تا 102]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 103 تا 126]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 127 تا 137]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 138 تا 154]
بيان آيات
بحث روايتى
بحث روايتى ديگر(پارهاى از روايات از ائمه عليهم السلام در معناى رؤيت قلب)
[سوره الأعراف(7): آيات 155 تا 160]
بيان آيات
بحث روايتى روايتى در باره علت اينكه انتخاب امام به مردم واگذار نشده است
[سوره الأعراف(7): آيات 161 تا 171]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 172 تا 174]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 175 تا 179]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 180 تا 186]
بيان آيات
گفتارى پيرامون اسماء حسنى، در چند فصل
جلد نهم
(8)(سوره انفال در مدينه نازل شده و داراى هفتاد و پنج آيه مىباشد)(75)
[سوره الأنفال(8): آيات 1 تا 6]
[سوره الأنفال(8): آيات 7 تا 14]
[سوره الأنفال(8): آيات 15 تا 29]
بيان آيات بيان آيات شريفه متضمن دستوراتى راجع به جهاد اسلامى و نهى از فرار از جنگ
بحث روايتى(در ذيل آيات مربوط به جنگ بدر)
[سوره الأنفال(8): آيات 30 تا 40]
بيان آيات
[سوره الأنفال(8): آيات 41 تا 54]
بيان آيات توضيح و تفسير مفردات و جملات آيه شريفه مربوط به خمس: و اعلموا أنما غنمتم من شيء فأن لله خمسه و للرسول...
[سوره الأنفال(8): آيات 55 تا 66]
بيان آيات
بحث روايتى
(9)(سوره توبه در مدينه نازل شده و داراى 129 آيه است)(129)
[سوره التوبة(9): آيات 1 تا 16]
بيان آيات
بحث روايتى
گفتارى در نسبت اعمال به اسباب در ذيل جمله: قاتلوهم يعذبهم الله بأيديكم
[سوره التوبة(9): آيات 17 تا 24]
بيان آيات
بحث روايتى چند روايت در مورد اينكه آيه شريفه: أ جعلتم سقاية الحاج... در باره امير المؤمنين(ع) نازل شده است
[سوره التوبة(9): آيات 25 تا 28]
بيان آيات بيان آيات مربوط به جنگ حنين
[سوره التوبة(9): آيات 29 تا 35]
بيان آيات
بحث روايتى
[سوره التوبة(9): آيات 36 تا 37]
[سوره التوبة(9): آيات 38 تا 48]
بيان آيات ملامت و سرزنش مؤمنين به جهت تثاقل و سستى نمودنشان به هنگام جنگ به اينكه مگر به حيات ناچيز دنيا قانع شدهاند؟
بحث روايتى رواياتى در مورد كيفيت هجرت پيامبر(ص) از مكه به مدينه و داستان غار و...
[سوره التوبة(9): آيات 49 تا 63]
بيان آيات منافقين كه به گمان خود از ناملايمات فتنه احتمالى جنگ دورى مىگزينند در واقع از نفاق و ضلالتشان در فتنه سقوط كردهاند و خود غافلند
بحث روايتى
[سوره التوبة(9): آيات 64 تا 74]
بيان آيات بيان اين دسته از آيات مربوط به منافقين و توطئه آنها براى قتل پيامبر(ص) در راه تبوك
[سوره التوبة(9): آيات 75 تا 80]
[سوره التوبة(9): آيات 81 تا 96]
بيان آيات ادامه آيات مربوط به كسانى كه از رفتن به جنگ سرباز زدند و نكوهش و تهديد آنان به عذاب آخرت
بحث روايتى روايتى در ذيل آيه شريفه: فرح المخلفون...
[سوره التوبة(9): آيات 97 تا 106]
بيان آيات بيان آيات شريفه مربوط به وضع اعراب از لحاظ كفر و نفاق و ايمان
[سوره التوبة(9): آيات 107 تا 110]
[سوره التوبة(9): آيات 111 تا 123]
بيان آيات وعده قطعى بهشت به كسانى كه در راه خدا با جان و مال خود جهاد مىكنند(إن الله اشترى)
جلد دهم
(10)(سوره يونس داراى 109 آيه مىباشد)
[سوره يونس(10): آيات 1 تا 10]
بيان آيات كيفيت و مكان نزول سوره يونس و بيان غرض و آهنگ كلى اين سوره مباركه
[سوره يونس(10): آيات 15 تا 25]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 26 تا 30]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 31 تا 36]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 37 تا 45]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 46 تا 56]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 57 تا 70]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 75 تا 93]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 94 تا 103]
بيان آيات
(11) سوره هود در مكه نازل شده و مشتمل بر صد و بيست آيه است(120)
[سوره هود(11): آيات 1 تا 4]
بيان آيات توحيد اصلى است متضمن تمامى تفاصيل و جزئيات معانى قرآن. و تمام تفاصيل و فروع قرآن به آن اصل بر مىگردد
[سوره هود(11): آيات 5 تا 16]
بيان آيات
بحث روايتى(شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته)
[سوره هود(11): آيات 17 تا 24]
بيان آيات
[سوره هود(11): آيات 25 تا 35]
بيان آيات
بيان آيات
[سوره هود(11): آيات 36 تا 49]
بيان آيات
چند بحث قرآنى، روايتى، تاريخى و فلسفى پيرامون داستان نوح(ع)
2 - داستان نوح(ع) در قرآن
6 - آيا نبوت نوح(ع)، جهانى و براى همه بشر بوده؟
گفتارى در چند فصل پيرامون پرستش بتها
[سوره هود(11): آيات 50 تا 60]
بيان آيات
[سوره هود(11): آيات 61 تا 68]
بيان آيات
[سوره هود(11): آيات 69 تا 76]
بيان آيات
[سوره هود(11): آيات 77 تا 83]
بيان آيات
بحث روايتى(رواياتى در باره قوم لوط، فرشتگان ميهمان لوط و داستان هلاكت قوم او)
[سوره هود(11): آيات 84 تا 95]
بيان آيات
جلد يازدهم
ادامه سوره هود
[سوره هود(11): آيات 100 تا 108]
بيان آيات
بحث روايتى
[سوره هود(11): آيات 109 تا 119]
بيان آيات
(12) سوره يوسف مكى است و صد و يازده آيه دارد(111)
[سوره يوسف(12): آيات 4 تا 6]
بيان آيات رؤياى يوسف(عليه السلام) و تعبير آن به وسيله پدرش يعقوب(عليه السلام)
[سوره يوسف(12): آيات 7 تا 21]
بيان آيات
گفتارى در اينكه در دروغگويى رستگارى نيست سخنى در باره بى فرجام بودن دروغ و اينكه سر انجام، حقيقت نمودار مىشود
[سوره يوسف(12): آيات 22 تا 34]
بيان آيات بيان آيات مربوط به يوسف(عليه السلام) در خانه عزيز مصر مراد از جمله: لما بلغ اشده
اقوال بعضى از مفسرين عامه و خاصه در تفسير آيه
بيان آيات
بحثهايى پيرامون تقواى دينى و درجات آن در چند فصل 1 - قانون و اخلاق كريمه و توحيد
[سوره يوسف(12): آيات 35 تا 42]
بيان آيات تصميم به زندانى كردن يوسف(عليه السلام)
[سوره يوسف(12): آيات 43 تا 57]
بيان آيات
[سوره يوسف(12): آيات 63 تا 82]
بيان آيات بيان و شرح آياتى كه بازگشتن برادران يوسف را نزد پدر و آوردن برادر تنى يوسف(عليه السلام) و نگاه داشتن او توسط يوسف را حكايت مىكنند
[سوره يوسف(12): آيات 83 تا 92]
بيان آيات
[سوره يوسف(12): آيات 93 تا 102]
بيان آيات بيان آيات راجع به بازگشت برادران نزد پدر با پيراهن يوسف(عليه السلام) و عزيمت آل يعقوب به مصر و...
[سوره يوسف(12): آيات 103 تا 111]
بيان آيات
(13) سوره رعد
[سوره الرعد(13): آيات 1 تا 4]
بيان آيات آهنگ كلى سوره: اثبات آيت بودن و حقانيت قرآن كريم
[سوره الرعد(13): آيات 7 تا 16]
بيان آيات
[سوره الرعد(13): آيات 17 تا 26]
بيان آيات
[سوره الرعد(13): آيات 27 تا 35]
بيان آيات هدايت به دست خدا است و صرف وجود آيت معجزه سبب ايمان آوردن نيست
[سوره الرعد(13): آيات 36 تا 42]
بيان آيات
جلد دوازدهم
(14) سوره ابراهيم مكى است و 52 آيه دارد
[سوره إبراهيم(14): آيات 1 تا 5]
بيان آيات خلاصه و برداشتى از آيات سوره ابراهيم
[سوره إبراهيم(14): آيات 6 تا 18]
بيان آيات
[سوره إبراهيم(14): آيات 19 تا 34]
بيان آيات
[سوره إبراهيم(14): آيات 35 تا 41]
بيان آيات انعام به فرزندان ابراهيم(ع)، نمونهاى ديگر از انعامهاى خداى عزيز و حميد
(15) سوره حجر مكى است و 99 آيه دارد.
[سوره الحجر(15): آيات 1 تا 9]
بيان آيات مفاد كلى سوره مباركه حجر
گفتارى در چند فصل در مصونيت قرآن از تحريف
فصل سوم: ادله و وجوهى كه براى اثبات عدم وقوع زياده و وقوع نقص و تغيير در قرآن بدانها استناد شده است
فصل ششم: آنچه از روايات مربوط به جمع و تاليف قرآن استفاده مىشود
[سوره الحجر(15): آيات 16 تا 25]
بيان آيات عنايت به بيان آوردن زيبايى و زينت آسمان به نجوم و كواكب، در موارد مختلف قرآن
[سوره الحجر(15): آيات 26 تا 48]
بيان آيات
[سوره الحجر(15): آيات 49 تا 84]
بيان آيات اشاره به ارتباط آيات متضمن داستان بشارت ابراهيم(ع) به فرزند دار شدن و داستان قوم لوط، با آيات قبل
[سوره الحجر(15): آيات 85 تا 99]
بيان آيات
(16) سوره نحل مكى است و 128 آيه دارد
[سوره النحل(16): آيات 1 تا 21]
بيان آيات مفاد كلى سوره نحل و بيان اينكه آيات صدر سوره در مدينه و آيات ذيل آن در مكه نازل شده است
بحث روايتى
[سوره النحل(16): آيات 22 تا 40]
بيان آيات
[سوره النحل(16): آيات 41 تا 64]
بيان آيات
[سوره النحل(16): آيات 65 تا 77]
بيان آيات
[سوره النحل(16): آيات 78 تا 89]
بيان آيات
[سوره النحل(16): آيات 90 تا 105]
بيان آيات
[سوره النحل(16): آيات 106 تا 111]
[سوره النحل(16): آيات 112 تا 128]
بيان آيات
جلد سيزدهم
(17) سوره اسرى مكى است و 111 آيه دارد
[سوره الإسراء(17): آيه 1]
[سوره الإسراء(17): آيات 2 تا 8]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 9 تا 22]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 23 تا 39]
بيان آيه
بحث روايتى
[سوره الإسراء(17): آيات 40 تا 55]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 56 تا 65]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 66 تا 72]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 73 تا 81]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 82 تا 100]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 101 تا 111]
بيان آيات
(18) سوره كهف مكى است و 110 آيه دارد
[سوره الكهف(18): آيات 1 تا 8]
[سوره الكهف(18): آيات 9 تا 26]
بيان آيات وجه اتصال و رابطه آياتى كه داستان اصحاب كهف را حكايت مىكنند با آيات قبل
[سوره الكهف(18): آيات 27 تا 31]
بيان آيات مفاد كلى اين آيات و ربط آنها با آيات قبل
[سوره الكهف(18): آيات 32 تا 46]
بيان آيات مثلى بيانگر حال دنيا طلبان كه به مالكيت كاذب خود دل بستهاند
[سوره الكهف(18): آيات 47 تا 59]
بيان آيات
[سوره الكهف(18): آيات 60 تا 82]
بيان آيات
[سوره الكهف(18): آيات 83 تا 102]
جلد چهاردهم
(19) سوره مريم مكى است و 98 آيه دارد
[سوره مريم(19): آيات 1 تا 15]
بيان آيات غرض سوره مريم بشارت و انذار مردم است به بيان داستان زكريا، يحيى و مريم(عليهم السلام) و تقسيم مردم به سه دسته
بحث روايتى رواياتى در بيان اينكه كهيعص اشاره به برخى اسماء حسناى الهى است
[سوره مريم(19): آيات 16 تا 40]
گفتارى در معناى تمثل و نقد و بررسى چهار اشكال و شبههاى كه پيرامون تمثل جبرئيل براى مريم مطرح شده است
[سوره مريم(19): آيات 41 تا 50]
بيان آيات
[سوره مريم(19): آيات 58 تا 63]
بيان آيات
[سوره مريم(19): آيات 66 تا 72]
بيان آيات
[سوره مريم(19): آيات 73 تا 80]
[سوره مريم(19): آيات 81 تا 96]
بيان آيات
(20) سوره طه مكى است و 135 آيه دارد
[سوره طه(20): آيات 1 تا 8]
بحث روايتى نقل و بررسى رواياتى در باره شان نزول آيه: ما أنزلنا عليك القرآن لتشقى و روايات و اقوال مختلفى كه در باره كلمه طه نقل شده است
[سوره طه(20): آيات 9 تا 48]
بيان آيات بيان آياتى كه چگونگى برگزيدن موسى(عليه السلام) به رسالت و مامور شدنش در كوه طور به دعوت فرعون را حكايت مىكنند
بحث روايتى رواياتى در ذيل آيات مربوط به داستان موسى(عليه السلام)
[سوره طه(20): آيات 49 تا 79]
بيان آيات بيان ريشه اعتقادى اين سؤال فرعون كه گفت: فمن ربكما يا موسى و توضيحى پيرامون مذهب بت پرستان و ديدگاه آنان در باره خدا و روششان در اتخاذ آلهه و ارباب
[سوره طه(20): آيات 80 تا 98]
بيان آيات بيان آيات مربوط به آخرين فصل از داستان موسى(عليه السلام) در اين سوره
بحث روايتى
[سوره طه(20): آيات 99 تا 114]
بيان آيات
[سوره طه(20): آيات 115 تا 126]
بيان آيات
[سوره طه(20): آيات 127 تا 135]
بيان آيات
(21) سوره انبياء مكى است، و 112 آيه دارد
[سوره الأنبياء(21): آيات 1 تا 15]
گفتارى در چند فصل پيرامون معناى حدوث و قدم كلام
[سوره الأنبياء(21): آيات 16 تا 33]
بيان آيات
[سوره الأنبياء(21): آيات 48 تا 77]
بيان آيات
[سوره الأنبياء(21): آيات 78 تا 91]
بيان آيات
[سوره الأنبياء(21): آيات 92 تا 112]
بيان آيات
(22) سوره حج در مدينه نازل شده و 78 آيه دارد
[سوره الحج(22): آيات 3 تا 16]
بيان آيات وصف الحال سه صنف از مردم: اصرار كنندگان بر باطل، متزلزلان در راه حق و مؤمنان
[سوره الحج(22): آيات 17 تا 24]
بيان آيات
[سوره الحج(22): آيات 25 تا 37]
[سوره الحج(22): آيات 38 تا 57]
بيان آيات نخستين آيه نازله در باره جهاد و اذن قتال به مؤمنين
[سوره الحج(22): آيات 58 تا 66]
[سوره الحج(22): آيات 67 تا 78]
بيان آيات
جلد پانزدهم
(23) سوره مؤمنون مكى است، و صد و هجده آيه دارد(118)
[سوره المؤمنون(23): آيات 1 تا 11]
گفتارى در معناى تاثير ايمان(و بيان اينكه ايمان عبارتست از علم عملى )
[سوره المؤمنون(23): آيات 12 تا 22]
[سوره المؤمنون(23): آيات 23 تا 54]
بيان آيات
[سوره المؤمنون(23): آيات 55 تا 77]
بيان آيات تاخير در عذاب كافران و بهرهمند ساختن آنان به مال و فرزندان براى املاء و استدراج آنان است نه براى خير خواهى
[سوره المؤمنون(23): آيات 78 تا 98]
بيان آيات
[سوره المؤمنون(23): آيات 99 تا 118]
بيان آيات
(24) سوره نور مدنى است، و شصت و چهار آيه دارد(64)
[سوره النور(24): آيات 11 تا 26]
بيان آيات بيان آيات مربوط به داستان افك
[سوره النور(24): آيات 35 تا 46]
بيان آيات معنا و مفادى كه آيات: الله نور السماوات و الأرض... متضمن آنست
[سوره النور(24): آيات 47 تا 57]
بيان آيات
(25) سوره فرقان مكى است و هفتاد و هفت آيه دارد(77)
[سوره الفرقان(25): آيات 1 تا 3]
[سوره الفرقان(25): آيات 4 تا 20]
بيان آيات حكايت طعنهها و افتراءاتى كه كفار عرب در باره قرآن كريم به رسول الله(صلى الله عليه و آله و سلم) زدند
[سوره الفرقان(25): آيات 21 تا 31]
بيان آيات
[سوره الفرقان(25): آيات 32 تا 40]
بيان آيات
[سوره الفرقان(25): آيات 41 تا 62]
بيان آيات
[سوره الفرقان(25): آيات 63 تا 77]
بيان آيات
(26) سوره شعراء مكى است و 227 آيه دارد
[سوره الشعراء(26): آيات 10 تا 68]
بيان آيات غرض اين آيات: مقايسه قوم خاتم الانبياء(صلى الله عليه و آله و سلم) با قوم موسى و هارون، ابراهيم، نوح و...
[سوره الشعراء(26): آيات 69 تا 104]
بيان آيات
[سوره الشعراء(26): آيات 105 تا 122]
[سوره الشعراء(26): آيات 192 تا 227]
بيان آيات
ظالم نبودن خدا به چه معنا است؟
(27) سوره نمل در مكه نازل شده است و(93) آيه دارد
[سوره النمل(27): آيات 7 تا 14]
بيان آيات
[سوره النمل(27): آيات 15 تا 44]
بيان آيات
[سوره النمل(27): آيات 59 تا 81]
بيان آيات
[سوره النمل(27): آيات 82 تا 93]
بيان آيات
جلد شانزدهم
(28) سوره قصص مكى است و هشتاد و هشت آيه دارد(88)
[سوره القصص(28): آيات 1 تا 14]
بيان آيات غرض و مفاد سوره قصص: وعده جميل به مؤمنين با ذكر داستان موسى(عليه السلام) و فرعون
[سوره القصص(28): آيات 15 تا 21]
[سوره القصص(28): آيات 22 تا 28]
[سوره القصص(28): آيات 29 تا 42]
بيان آيات بيان آيات مربوط به فصل ديگرى از داستان موسى(عليه السلام): روانه شدن به سوى مصر و مبعوث گشتن و...
[سوره القصص(28): آيات 57 تا 75]
بيان آيات
[سوره القصص(28): آيات 76 تا 84]
بيان آيات بيان آيات مربوط به قارون كه بهرهمندى از مال و ثروت او را از خدا غافل ساخته به هلاكتش انجاميد
[سوره القصص(28): آيات 85 تا 88]
بيان آيات
(29) سوره عنكبوت مكى است و شصت و شش آيه دارد(66)
[سوره العنكبوت(29): آيات 1 تا 13]
بيان آيات حاصل و خلاصهاى از غرض و مفاد سوره عنكبوت و اشاره به مكى بودن آن
[سوره العنكبوت(29): آيات 14 تا 40]
بيان آيات بيان اين آيات شريفه كه به هفت داستان از انبياء گذشته و آزمايش شدن امم ايشان اشاره دارد
[سوره العنكبوت(29): آيات 41 تا 55]
بيان آيات
(30) سوره روم مكى است و شصت آيه دارد(60)
[سوره الروم(30): آيات 1 تا 19]
بيان آيات اشاره به مضامين و غرض سوره مباركه روم
[سوره الروم(30): آيات 27 تا 39]
بيان آيات
گفتارى در معناى فطرى بودن دين در چند فصل
[سوره الروم(30): آيات 40 تا 47]
بيان آيات
(31) سوره لقمان مكى است و داراى سى و چهار آيه مى باشد(34)
[سوره لقمان(31): آيات 12 تا 19]
بيان آيات
[سوره لقمان(31): آيات 20 تا 34]
بيان آيات
(32) سوره سجده مكى است و سى آيه دارد(30)
[سوره السجده(32): آيات 1 تا 14]
بيان آيات اجمال مطالبى كه سوره مباركه سجده متضمن است
(33) سوره احزاب مدنى است، و هفتاد و سه آيه دارد(73)
[سوره الأحزاب(33): آيات 1 تا 8]
بيان آيات
[سوره الأحزاب(33): آيات 9 تا 27]
بيان آيات بيان آيات مربوط به داستان جنگ احزاب(خندق)
[سوره الأحزاب(33): آيات 28 تا 35]
بيان آيات بيان آيات مربوط به همسران رسول الله(صلى الله عليه و آله و سلم)
بحث روايتى
[سوره الأحزاب(33): آيات 36 تا 40]
بيان آيات توضيح معناى آيه و ما كان لمؤمن و لا مؤمنة إذا قضى الله و رسوله أمرا... و بيان مراد از قضاى خدا و رسول(صلى الله عليه و آله و سلم) در اين آيه
[سوره الأحزاب(33): آيات 41 تا 48]
[سوره الأحزاب(33): آيات 49 تا 62]
بيان آيات بيان آيات مربوط به نكاح و طلاق كه بعضى مخصوص پيامبر(صلى الله عليه و آله و سلم) و برخى راجع به همه مسلمانان است
بحث روايتى چند روايت در باره احكام و آداب طلاق
[سوره الأحزاب(33): آيات 63 تا 73]
بيان آيات
(34) سوره سبا مكى است و 54 آيه دارد
[سوره سبإ(34): آيات 10 تا 21]
[سوره سبإ(34): آيات 22 تا 30]
بيان آيات ابطال الوهيت آلهه مشركين با استدلال به اينكه آنها دعاى كسى را اجابت مىكنند
[سوره سبإ(34): آيات 31 تا 54]
بيان آيات
جلد هفدهم
(35) سوره فاطر مكى است و چهل و پنج آيه دارد(45)
[سوره فاطر(35): آيه 1]
[سوره فاطر(35): آيات 9 تا 14]
بيان آيات
[سوره فاطر(35): آيات 15 تا 26]
بيان آيات
[سوره فاطر(35): آيات 39 تا 45]
بيان آيات
(36) سوره يس مكى است و هشتاد و سه آيه دارد(83)
[سوره يس(36): آيات 13 تا 32]
بيان آيات انذار و تبشير كسانى كه سواء عليهم أ أنذرتهم ام لم تنذرهم به منظور اتمام حجت و رسيدن آنان به كمال شقاوت است
[سوره يس(36): آيات 33 تا 47]
بيان آيات
[سوره يس(36): آيات 48 تا 65]
بيان آيات
[سوره يس(36): آيات 66 تا 83]
بيان آيات تهديد كفار به گرفتن چشمان و دگرگون ساختن خلقتشان
(37) سوره صافات مكى است و صد و هشتاد و دو آيه دارد.(182)
[سوره الصافات(37): آيات 1 تا 11]
بيان آيات
[سوره الصافات(37): آيات 12 تا 70]
بيان آيات حكايت استهزاء مشركين آيات خدا و دعوت پيامبر را و استبعادشان رستاخيز خود و پدرانشان را
[سوره الصافات(37): آيات 71 تا 113]
بيان آيات
[سوره الصافات(37): آيات 114 تا 132]
[سوره الصافات(37): آيات 133 تا 148]
[سوره الصافات(37): آيات 149 تا 182]
بيان آيات رد اعتقاد مشركين به دختر داشتن خدا و خويشاوندى بين او و جن
(38) سوره ص مكى است و هشتاد و هشت آيه دارد(88)
[سوره ص(38): آيات 1 تا 16]
[سوره ص(38): آيات 17 تا 29]
بيان آيات
[سوره ص(38): آيات 30 تا 40]
بيان آيات
[سوره ص(38): آيات 41 تا 48]
بيان آيات
[سوره ص(38): آيات 65 تا 88]
بيان آيات
(39) سوره زمر در مكه نازل شده و هفتاد و پنج آيه دارد(75)
[سوره الزمر(39): آيات 1 تا 10]
بيان آيات محتواى كلى سوره مباركه زمر و زمينه نزول آن
[سوره الزمر(39): آيات 11 تا 20]
[سوره الزمر(39): آيات 21 تا 37]
بيان آيات
[سوره الزمر(39): آيات 38 تا 52]
بيان آيات احتجاج عليه مشركين بر وحدانيت خداى تعالى در خلقت و ربوبيت
[سوره الزمر(39): آيات 53 تا 61]
بيان آيات
[سوره الزمر(39): آيات 62 تا 75]
بيان آيات
(40) سوره مؤمن در مكه نازل شده و هشتاد و پنج آيه دارد(85)
[سوره غافر(40): آيات 7 تا 12]
بيان آيات
[سوره غافر(40): آيات 13 تا 20]
[سوره غافر(40): آيات 21 تا 54]
بيان آيات
(41) سوره فصلت، مكى است و پنجاه و چهار آيه دارد(54)
[سوره فصلت(41): آيات 1 تا 12]
بيان آيات غرض اصلى اين سوره مباركه
[سوره فصلت(41): آيات 13 تا 25]
بيان آيات انذار به عذاب دنيوى، عذابى مثل صاعقه عاد و ثمود كه پيامبران به سويشان رفتند و...
[سوره فصلت(41): آيات 26 تا 39]
[سوره فصلت(41): آيات 40 تا 54]
بيان آيات
جلد هيجدهم
(42) سوره شورى مكى است و پنجاه و سه آيه دارد(53)
[سوره الشورى(42): آيات 1 تا 6]
[سوره الشورى(42): آيات 7 تا 12]
بيان آيات
[سوره الشورى(42): آيات 13 تا 16]
بيان آيات
[سوره الشورى(42): آيات 17 تا 26]
بيان آيات
[سوره الشورى(42): آيات 27 تا 50]
بيان آيات
[سوره الشورى(42): آيات 51 تا 53]
بيان آيات
(43) سوره زخرف مكى است و هشتاد و نه آيه دارد(89)
[سوره الزخرف(43): آيات 26 تا 45]
بيان آيات
(44) سوره دخان مكى است و پنجاه و نه آيه دارد(59)
[سوره الدخان(44): آيات 34 تا 59]
بيان آيات
(45) سوره جاثيه مكى است و سى و هفت آيه دارد(37)
[سوره الجاثية(45): آيات 1 تا 13]
بيان آيات غرض و مفاد كلى سوره مباركه جاثيه
[سوره الجاثية(45): آيات 20 تا 37]
بيان آيات
(46) سوره احقاف مكى است و سى و پنج آيه دارد(35)
[سوره الأحقاف(46): آيات 1 تا 14]
بيان آيات غرض و مفاد كلى سوره مباركه احقاف
[سوره الأحقاف(46): آيات 15 تا 20]
بيان آيات
(47) سوره محمد مدنى است و سى و هشت آيه دارد(38)
[سوره محمد(47): آيات 1 تا 6]
[سوره محمد(47): آيات 7 تا 15]
[سوره محمد(47): آيات 16 تا 32]
بيان آيات
(48) سوره فتح مدنى است و بيست و نه آيه دارد(29)
[سوره الفتح(48): آيات 1 تا 7]
بيان آيات اشاره به مضامين سوره مباركه فتح و انطباق آن با ماجراى صلح حديبيه
[سوره الفتح(48): آيات 11 تا 17]
بيان آيات
[سوره الفتح(48): آيات 18 تا 28]
بيان آيات
(49) سوره حجرات مدنى است و هيجده آيه دارد(18)
[سوره الحجرات(49): آيات 1 تا 10]
بيان آيات مسائل و مطالبى كه سوره مباركه حجرات مشتمل بر آنست
[سوره الحجرات(49): آيات 11 تا 18]
بيان آيات نهى از مسخره كردن يكديگر و عيبجويى و بد زبانى كردن
(50) سوره ق مكى است و چهل و پنج آيه دارد(45)
[سوره ق(50): آيات 1 تا 14]
بيان آيات محتواى سوره مباركه ق
[سوره ق(50): آيات 15 تا 38]
بيان آيات
(51) سوره ذاريات مكى است و شصت آيه دارد(60)
[سوره الذاريات(51): آيات 1 تا 19]
بيان آيات بيان غرض و مفاد اين آيات شريفه
[سوره الذاريات(51): آيات 20 تا 51]
[سوره الذاريات(51): آيات 52 تا 60]
بيان آيات
جلد نوزدهم
(52) سوره طور مكى است و چهل و نه آيه دارد(49)
[سوره الطور(52): آيات 1 تا 10]
[سوره الطور(52): آيات 11 تا 28]
بيان آيات
(53) سوره نجم مكى است و شصت و دو آيه دارد(62)
[سوره النجم(53): آيات 1 تا 18]
[سوره النجم(53): آيات 19 تا 32]
[سوره النجم(53): آيات 33 تا 62]
بيان آيات اشاره به مطالب و محتويات اين قسمت از سوره مباركه نجم
(54) سوره قمر مكى است و پنجاه و پنج آيه دارد(55)
[سوره القمر(54): آيات 1 تا 8]
[سوره القمر(54): آيات 9 تا 42]
(55) سوره الرحمن مكى است و هفتاد و هشت آيه دارد(78)
[سوره الرحمن(55): آيات 1 تا 30]
بيان آيات غرض و مفاد سوره مباركه الرحمن
[سوره الرحمن(55): آيات 31 تا 78]
بيان آيات معناى جمله سنفرغ لكم أيه الثقلان و عدم منافات آن با لا يشغله شان عن شان
(56) سوره واقعه مكى است و هفتاد و شش آيه دارد(76)
[سوره الواقعة(56): آيات 11 تا 56]
بيان آيات
[سوره الواقعة(56): آيات 57 تا 96]
بيان آيات
(57) سوره حديد مدنى است و بيست و نه آيه دارد(29)
[سوره الحديد(57): آيات 1 تا 6]
[سوره الحديد(57): آيات 7 تا 15]
بيان آيات
[سوره الحديد(57): آيات 16 تا 24]
بيان آيات عتاب به مؤمنين به جهت قساوتى كه دلهايشان را گرفته و در مقابل ذكر خدا خاشع نمىشود
[سوره الحديد(57): آيات 25 تا 29]
بيان آيات
(58) سوره مجادله مدنى است و بيست و دو آيه دارد(22)
[سوره المجادلة(58): آيات 14 تا 22]
بيان آيات
(59) سوره حشر مدنى است و بيست و چهار آيه دارد(24)
[سوره الحشر(59): آيات 11 تا 17]
[سوره الحشر(59): آيات 18 تا 24]
بيان آيات معارف و مواعظى كه از مضامين اين آيات برداشت مىشود
(60) سوره ممتحنه مدنى است و سيزده آيه دارد(13)
[سوره الممتحنة(60): آيات 1 تا 9]
بيان آيات بيان آياتى كه به سختى از دوستى مؤمنين با كفار و مشركين نهى مىكند
(61) سوره صف مدنى است و چهارده آيه دارد(14)
[سوره الصف(61): آيات 1 تا 9]
بيان آيات اشاره به مطالب اين سوره مباركه
(62) سوره جمعه مدنى است و بيست و يك آيه دارد(21)
[سوره الجمعة(62): آيات 1 تا 8]
بيان آيات اشاره به مطالب سوره جمعه
(63) سوره منافقون مدنى است و يازده آيه دارد(11)
(64) سوره تغابن مدنى است و هجده آيه دارد(18)
[سوره التغابن(64): آيات 1 تا 10]
بيان آيات
[سوره التغابن(64): آيات 11 تا 18]
بيان آيات
(65) سوره طلاق مدنى است و دوازده آيه دارد(12)
(66) سوره تحريم مدنى است و دوازده آيه دارد(12)
[سوره التحريم(66): آيات 1 تا 9]
بيان آيات
(67) سوره ملك مكى است و سى آيه دارد(30)
[سوره الملك(67): آيات 1 تا 14]
بيان آيات اشاره به غرض سوره مباركه ملك
(68) سوره قلم مكى است و پنجاه و دو آيه دارد(52)
[سوره القلم(68): آيات 1 تا 33]
بيان آيات محتويات سوره مباركه قلم و محل نزول آن
[سوره القلم(68): آيات 34 تا 52]
بيان آيات
(69) سوره الحاقه مكى است و پنجاه و دو آيه دارد(52)
[سوره الحاقة(69): آيات 1 تا 12]
جلد بيستم
(70) سوره معارج مكى است و چهل و چهار آيه دارد(44)
[سوره المعارج(70): آيات 1 تا 18]
بيان آيات مضامين سوره مباركه معارج و مكى يا مدنى بودن آنها
(71) سوره نوح مكى است و بيست و هشت آيه دارد(28)
[سوره نوح(71): آيات 1 تا 24]
بيان آيات
(72) سوره جن مكى است و بيست و هشت آيه دارد(28)
[سوره الجن(72): آيات 1 تا 17]
بيان
[سوره الجن(72): آيات 18 تا 28]
بيان آيات
(73) سوره مزمل مكى است و بيست آيه دارد(20)
[سوره المزمل(73): آيات 1 تا 19]
بيان آيات
(74) سوره مدثر مكى است و پنجاه و شش آيه دارد(56)
[سوره المدثر(74): آيات 1 تا 7]
[سوره المدثر(74): آيات 8 تا 31]
بيان آيات
(75) سوره قيامت مكى است و چهل آيه دارد(40)
[سوره القيامة(75): آيات 1 تا 15]
بيان آيات
[سوره القيامة(75): آيات 16 تا 40]
بيان آيات
(76) سوره دهر مدنى است و سى و يك آيه دارد(31)
[سوره الإنسان(76): آيات 1 تا 22]
بيان آيات اشاره به مضامين سوره مباركه دهر
بحث روايتى چند روايت حاكى از مدنى بودن سوره هل اتى
(77) سوره مرسلات مكى است و پنجاه آيه دارد(50)
[سوره المرسلات(77): آيات 1 تا 15]
(78) سوره نبا مكى است و چهل آيه دارد(40)
[سوره النبإ(78): آيات 1 تا 16]
بيان آيات
[سوره النبإ(78): آيات 17 تا 40]
بيان آيات
(79) سوره نازعات مكى است و چهل و شش آيه دارد(46)
[سوره النازعات(79): آيات 1 تا 41]
گفتارى پيرامون واسطه بودن ملائكه در تدبير(در ذيل آيه فالمدبرات أمرا)
[سوره النازعات(79): آيات 42 تا 46]
بيان آيات
(80) سوره عبس مكى است و چهل و دو آيه دارد(42)
[سوره عبس(80): آيات 1 تا 16]
[سوره عبس(80): آيات 17 تا 42]
بيان آيات
(81) سوره تكوير مكى است و بيست و نه آيه دارد(29)
[سوره التكوير(81): آيات 15 تا 29]
بيان آيات
(82) سوره انفطار مكى است و نوزده آيه دارد(19)
(83) سوره مطففين مكى يا مدنى است و سى و شش آيه دارد(36)
[سوره المطففين(83): آيات 1 تا 21]
بيان آيات
(84) سوره انشقاق مكى است و بيست و پنج آيه دارد(25)
[سوره الانشقاق(84): آيات 1 تا 25]
بيان آيات
(85) سوره بروج مكى است و بيست و دو آيه دارد(22)
[سوره البروج(85): آيات 1 تا 22]
بيان آيات اشاره به مضامين سوره مباركه بروج
(86) سوره طارق، مكى است و هفده آيه دارد(17)
[سوره الطارق(86): آيات 1 تا 17]
بيان آيات
(87) سوره اعلى مكى است و نوزده آيه دارد(19)
[سوره الأعلى(87): آيات 1 تا 19]
بيان آيات
(88) سوره غاشيه مكى است و بيست و شش آيه دارد(26)
(89) سوره فجر مكى است و سى آيه دارد(30)
[سوره الفجر(89): آيات 1 تا 30]
بيان آيات مضامين سوره مباركه فجر
(90) سوره بلد مكى است و بيست آيه دارد(20)
[سوره البلد(90): آيات 1 تا 20]
بيان آيات حقيقتى در باره خلقت انسان كه سوره مباركه بلد بيان مىكند
(91) سوره شمس مكى است و شانزده آيه دارد(16)
[سوره الشمس(91): آيات 1 تا 15]
بيان آيات
(92) سوره ليل مكى است و بيست و آيه دارد(21)
[سوره الليل(92): آيات 1 تا 21]
بيان آيات
(93) سوره ضحى، مكى يا مدنى است و يازده آيه دارد(11)
(94) سوره انشراح، مكى يا مدنى است و هشت آيه دارد(8)
[سوره الشرح(94): آيات 1 تا 8]
بيان آيات
(95) سوره تين، مكى است و هشت آيه دارد(8)
(96) سوره علق مكى است و نوزده آيه دارد(19)
[سوره العلق(96): آيات 1 تا 19]
بيان آيات
(97) سوره قدر مكى است و پنج آيه دارد(5)
(98) سوره بينه مدنى است و هشت آيه دارد(8)
[سوره البينة(98): آيات 1 تا 8]
بيان آيات تفسير آيه: لم يكن الذين كفروا من أهل الكتاب... كه گفته شده از مشكل ترين آيات قرآنى است
(99) سوره زلزال مدنى است و هشت آيه دارد(8)
[سوره الزلزلة(99): آيات 1 تا 8]
بيان آيات
(103) سوره عصر مكى است و سه آيه دارد(3)
[سوره العصر(103): آيات 1 تا 3]
بيان آيات
(109) سوره كافرون مكى است و شش آيه دارد.(6)
[سوره الكافرون(109): آيات 1 تا 6]
بيان آيات
(111) سوره تبت مكى است و پنج آيه دارد(5)
(112) سوره اخلاص مكى است و چهار آيه دارد(4)
ترجمه تفسير الميزان، ج5، ص: 397
اطلاع ندارد خبر مىدهد، نمىتواند يك مرد عادى باشد، و اين بيانگرى، دليل قاطعى است بر اينكه او فرستاده خدا است براى اينكه از كتابهاى آسمانى قبل مطالبى نقل مىكند كه به جز متخصصين از علماى اهل كتاب كسى از آن مطالب آگاهى نداشت، و نيز بيانى است كه جمله: " يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ ..." متضمن آن است، براى اينكه هدايت قرآن همان مطالب حقهاى است كه در اين كتاب آمده، و هيچ غبارى و ابهامى در حقانيت آن نيست، و همين خود بهترين شاهد است بر صدق رسالت و حقانيت كتاب.
و اما اتمام حجت عبارت است از مضمون جمله: " أَنْ تَقُولُوا ما جاءَنا مِنْ بَشِيرٍ وَ لا نَذِيرٍ فَقَدْ جاءَكُمْ بَشِيرٌ وَ نَذِيرٌ وَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ" «1» .
علاوه بر آن تعريف و آن اقامه بينه و استدلال و آن اتمام حجت، اين آيات مطلب ديگرى را نيز متعرض شده، و آن رد گفتار بعضى از مسيحيان است، كه گفتهاند:" مسيح پسر خدا است"، و رد گفتار بعضى از يهوديان كه گفتهاند:" ما يهوديان پسران و دوستان خدائيم".
" يا أَهْلَ الْكِتابِ قَدْ جاءَكُمْ رَسُولُنا يُبَيِّنُ لَكُمْ كَثِيراً مِمَّا كُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْكِتابِ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ" به اهل كتاب مىفرمايد: رسول ما بسيارى از حقائق دين مسيح را كه خود شما آنها را پنهان كرديد و براى مردم نگفتيد بيان مىكند، و منظور از اين حقائق آياتى از تورات و انجيل است كه در آن از آمدن خاتم الانبياء و از نشانىها و خصوصيات آن جناب خبر داده، و آيه شريفه زير از وجود چنين آياتى در كتابهاى تورات و انجيل خبر داده و مىفرمايد: " الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِنْدَهُمْ فِي التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِيلِ" «2» و نيز مىفرمايد: " مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ ... ذلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْراةِ، وَ مَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ ..." «3» .
و نيز آياتى از تورات و انجيل است كه ملايان يهودى و نصارا از در لجبازى در مقابل حق مضمون آن را از مردم پنهان كردند، مانند آياتى كه حكم رجم و سنگسار كردن را بيان
(1) ما اين رسول و اين كتاب را برايتان فرستاديم، تا ديگر بهانهاى نداشته باشيد و نگوئيد كه ما از هدايت الهى بى بهره بوديم چون پيامبرى بشير و نذير براى ما نيامد، حال بشير و نذير برايتان آمد و خدا بر هر چيزى توانا است.
(2) كسانى كه پيروى مىكنند رسول درس نخواندهاى را كه نامش و خصائصش را در كتاب آسمانى خود تورات و انجيل مىيابند ..." سوره اعراف، آيه 157".
(3)" سوره فتح، آيه 29".
ترجمه تفسير الميزان، ج5، ص: 398
مىكند و آيه " وَ لا يَحْزُنْكَ الَّذِينَ يُسارِعُونَ فِي الْكُفْرِ ..." «1» ، به بيانى كه خواهد آمد به آن اشاره مىكند و اين حكم يعنى حكم رجم همين الان نيز در توراتى كه در دست يهوديان است در اصحاح بيست و دوم از سفر تثنيه موجود است.
و اما اينكه فرمود: از بسيارى عفو كرديم منظور خداى تعالى اين است كه بسيارى از آن حقائق را كه اهل كتاب پنهان كردند را عفو كرديم و بيان نكرديم، شاهد اين عفو اختلافى است كه بين دو كتاب مىبينيم، مثلا تورات شامل بر مسائلى در توحيد و نبوت است كه نمىشود آن را به خداى تعالى نسبت داد، مثل اينكه خدا را جسم و نشسته در مكانش مىداند، و خرافاتى ديگر از اين قبيل، و نيز نمىشود آن مطالب را به انبياء نسبت داد، مثل انواع كفر و فسق و فجورها و لغزشها كه به انبياء نسبت داده و نيز مىبينيم كه تورات يكى از اصولىترين معارف دينى را يعنى مساله معاد را به كلى مسكوت گذاشته، و در باره آن هيچ سخنى نگفته، با اينكه دين بدون معاد، دين استوارى نيست، و اما انجيلها مخصوصا انجيل يوحنا مشتمل بر عقائدى از وثنيت و بتپرستى است (و اگر خداى تعالى از اينگونه دستبردهاى كشيشان و احبار عفو كرد، و در قرآن كريم نامى از آن نبرد، شايد براى اين بوده كه مردم به عقل خودشان در مىيابند كه اينگونه عقائد خرافى است و هيچ ربطى به خداى تعالى و به انبياى او ندارد.
[مراد از نور در " قَدْ جاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ كِتابٌ مُبِينٌ" قرآن مجيد است]
" قَدْ جاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ كِتابٌ مُبِينٌ" ظاهر عبارت " قَدْ جاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ" اين است كه اين آيندهاى كه از ناحيه خداى تعالى آمده يك نحوه قيامى به خداى تعالى دارد نظير قيامى كه بيان به مبين و كلام به متكلم دارد و همين خود مؤيد اين است كه مراد از نور همين قرآن كريم است، بنا بر اين جمله: " وَ كِتابٌ مُبِينٌ" عطف است به كلمه" نور" تا تفسير آن باشد، و به اصطلاح عطف تفسيرى است، مىفرمايد:" از ناحيه خدا برايتان نورى آمده كه همان كتاب مبين است"، و خداى تعالى در چند جا از كلام مجيدش قرآن را نور خوانده، از آن جمله فرموده: " وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ" «2» ، و نيز فرموده: " فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِي أَنْزَلْنا" «3» ، و نيز فرموده: " وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكُمْ نُوراً مُبِيناً" «4» .
(1)" سوره آل عمران، آيه 176".
(2)" سوره اعراف، آيه 157".
(3)" سوره تغابن، آيه 8".
(4)" سوره نساء، آيه 174".
ترجمه تفسير الميزان، ج5، ص: 399
البته احتمال هم دارد كه مراد از نور، رسول خدا (ص) باشد، و اين مبنى بر استفادهاى است كه چه بسا از صدر آيه بشود، چون روشن كردن چيزهايى كه علماى يهود و نصارا آن را پنهان كرده بودند خود يكى از آثار نور بودن رسول مورد بحث است، علاوه بر اينكه در آيهاى ديگر آن جناب را صريحا نور ناميده، و فرموده: " وَ سِراجاً مُنِيراً" «1» .
[هادى حقيقى خداى سبحان است و رسول و كتاب آلت و وسيله ظاهرى هدايت هستند]
" يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ" حرف" با" در كلمه" به" به اصطلاح علم نحو، باى آلت است و ضمير در آن كلمه به" كتاب" و يا به" نور" بر مىگردد، حال چه اينكه مراد از نور، رسول خدا (ص) باشد و يا قرآن، براى اينكه اگر هم رسول خدا (ص) باشد باز آلت بودن باء معنا دارد زيرا رسول خدا (ص) نيز مانند كتاب آلت و وسيلهاى ظاهرى است براى مرحله هدايت و اينكه گفتيم وسيلهاى ظاهرى براى اين است كه حقيقت هدايت قائم به خداى تعالى است، هم چنان كه خودش در جاى ديگر كتاب مجيدش فرموده: " إِنَّكَ لا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ" «2» ، و نيز فرموده: " وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتابُ وَ لَا الْإِيمانُ، وَ لكِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَ إِنَّكَ لَتَهْدِي إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ، صِراطِ اللَّهِ الَّذِي لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ، أَلا إِلَى اللَّهِ تَصِيرُ الْأُمُورُ" «3» ، و اين آيات بطورى كه ملاحظه مىكنيد هدايت را در عين اينكه به قرآن و به رسول نسبت مىدهد در عين حال برگشت آن را به خداى سبحان مىداند، پس هادى حقيقى او است، و غير او سببهاى ظاهرى است كه خداى تعالى آن را براى احياى امر هدايت، مسخر فرموده.
نكتهاى كه در آيه مورد بحث است اين است كه جمله " يَهْدِي بِهِ اللَّهُ" را مقيد كرده به جمله: " مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ" ، و خلاصه شرط كرده كه تنها كسانى را هدايت مىكند كه
(1)" سوره احزاب، آيه 46".
(2) تو هدايت نمىكنى هر كس را كه دوست بدارى، و اين خدا است كه هر كه را بخواهد هدايت مىكند." سوره قصص، آيه 56".
(3) و ما اين چنين روحى از امر خود را به سوى تو وحى كرديم، و گر نه تو خودت نه مىدانستى كه كتاب چيست و نه ايمان كدام است، و اين ما بوديم كه آن روح و آن وحى را نورى قرار داديم تا به وسيله آن هر كسى از بندگانمان را كه بخواهيم هدايت كنيم، و تو اين هدايتى را كه مىكنى هدايت به سوى صراط مستقيم است، صراط خدايى كه ملك همه موجودات در آسمانها و زمين از آن او است، آگاه باش كه همه امور به سوى او بازگشت مىكند." سوره شورى، آيه 53".
ترجمه تفسير الميزان، ج5، ص: 400
خوشنودى خدا را دنبال مىكنند، معلوم مىشود خداى هادى كه هدايت گر او است، وقتى هدايت بالقوهاش فعليت پيدا مىكند كه مكلف پيرو رضوان و خوشنودى او باشد، پس مراد از" هدايت" در اينجا هدايت به معناى رساندن به مقصد است، نه هدايت به معناى نشان دادن راه، و آن اين است كه پيرو رضوان خود را وارد در راهى از راههاى سلام خود و يا در همه راههاى سلام خود كند، و يا وارد در بيشتر آن راهها يكى پس از ديگرى بسازد.
[راههاى خدايى بسياراند ولى بر خلاف راههاى غير خدايى، همه آن راهها به يك راه (صراط مستقيم) منتهى مىشوند]
نكته ديگرى كه در اين آيه وجود دارد اين است كه صفت سلام را كه براى راههاى خود آورده بطور اطلاق و بدون قيد آورده است، تا بفهماند سبيل او سالم از انحاى شقاوتها و محروميتهايى است، كه امر سعادت زندگى دنيايى و آخرتى بشر را مختل مىسازد و راههاى سلام او آميخته با هيچ نوع شقاوتى نيست، قهرا اين آيه شريفه موافق مىشود با اوصافى كه قرآن كريم براى اسلام و يا به عبارتى تسليم خدا شدن و نيز براى ايمان و تقوا آورده از قبيل: فلاح، فوز، أمن و امثال آن و ما در سابق آنجا كه پيرامون جمله " الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ" «1» بحث مىكرديم يعنى در جلد اول اين كتاب گفتيم كه خداى سبحان به حسب اختلافى كه بندگان در سير به سوى او دارند، راههايى بسيار دارد كه همه آنها در يك راه به هم مىپيوندند و آن يك راه منسوب به خود او است كه در كلام مجيدش آن را صراط مستقيم نام نهاده، از يك سو فرموده:
" الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا، وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ" «2» ، و از سوى ديگر فرموده: " وَ أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ، وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ" «3» ، كه در اين آيات فهمانيده كه براى خداى تعالى راههاى بسيارى است، و ليكن همه آنها در رساندن انسانها به كرامت الهى متحد و مشتركند و سالكين خود را از راه مستقيم او متفرق نمىسازند و سالك هر راهى را از سالك راه ديگر جدا نمىكند، به خلاف راههاى غير خدايى كه هر راهى سالك خود را از سالك راههاى ديگر جدا و متنفر مىكند.
پس معناى آيه مورد بحث- و خدا داناتر است- اين شد كه خداى سبحان به وسيله كتابش و يا به وسيله پيغمبرش هر كس را كه پيرو خوشنودى او باشد به راههايى هدايت نموده و در آن راهها مىافكند كه شان آن راهها اين است كه هر كس را كه در آنها قدم بردارد از
(1)" سوره حمد، آيه 6".
(2) كسانى كه در باره ما جهاد مىكنند، ما آنان را به سوى راههاى خود هدايت مىكنيم، و محققا خدا با نيكوكاران است." سوره عنكبوت، آيه 69".
(3) اين است راه من در حالى كه راه مستقيم است، پس آن را پيروى كنيد، و زنهار پيروى هر راه كه به شما عرضه مىشود نكنيد، كه از راه خدا متفرق مىشويد." سوره انعام آيه 153".
ترجمه تفسير الميزان، ج5، ص: 401
بدبختى در زندگى دنيا و آخرت حفظ نموده و نمىگذارد زندگى سعيده او مكدر گردد.
پس امر هدايت به سوى سلامتى و سعادت دائر مدار پيروى خوشنودى خدا است، اگر كسى در صدد بدست آوردن خوشنودى خدا بود مشمول آن هدايت مىشود و الا نه، و با در نظر گرفتن اينكه خدا راضى به كفر بندگانش نيست " وَ لا يَرْضى لِعِبادِهِ الْكُفْرَ" «1» ، و از مردمى كه فاسق باشند راضى نيست " فَإِنَّ اللَّهَ لا يَرْضى عَنِ الْقَوْمِ الْفاسِقِينَ" «2» ، و نيز با در نظر گرفتن اينكه هدايت خدا مشروط است بر اينكه انسان از راه ظلم اجتناب كند و ندانسته داخل در سلك ظالمان نشود. چون خودش هدايت خود را از چنين كسانى نفى نموده و آنها را از رسيدن به كرامت الهيهاش مايوس كرده و فرموده: " وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ" «3» قهرا آيه شريفه مورد بحث كه مىفرمايد: " يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ" تقريبا همان معنايى را افاده مىكند كه از آيه زير استفاده مىشود، توجه فرمائيد: " الَّذِينَ آمَنُوا وَ لَمْ يَلْبِسُوا إِيمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ" «4» .
[در مواردى كه اخراج مردم از ظلمات به نور به رسول يا كتاب نسبت داده مىشود اذن خدا به معناى رضاى او است]
" وَ يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ" در اينكه ظلمت را به صيغه جمع و نور را به لفظ مفرد آورده اشاره است به اينكه راه حق هر چند كه بر حسب مقامات و مراحل متعدد است، ولى در آن اختلاف و تفرق وجود ندارد، به خلاف طريق باطل كه همانطور كه گفتيم سراپا اختلاف است و اهل هر طريقى اهل طرق ديگر را دشمن مىدارد و از آنها متنفر است.
هر جا كه اخراج از ظلمات به سوى نور به غير خداى تعالى نسبت داده شود مثلا بگوئيم پيغمبر خدا و يا كتاب خدا مردم را به اذن خدا از ظلمتها به سوى نور بيرون مىآورد، در اينگونه موارد اذن خداى تعالى به معناى رضاى او خواهد بود، نظير اين آيه كه مىفرمايد: " كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ" «5» ، و در اين آيه اخراج مردم از ظلمات به سوى نور را مقيد كرد به اذن پروردگارشان تا با اين وسيله توهم استقلال انبيا در
(1) سوره زمر، آيه 7".
(2)" سوره توبه، آيه 96".
(3)" سوره جمعه، آيه 5".
(4) كسانى كه ايمان آوردند و ايمان خود را با ظلم نياميختند، چنين كسانى- از هر محروميت و شقاوتى- ايمنند، و همين كسان راه يافتگانند." سوره انعام، آيه 82".
(5) كتابى كه به سوى تو نازل كرديم تا مردم را به اذن پروردگارشان از ظلمتها به سوى نور بيرون سازى." سوره ابراهيم، آيه 1".
ترجمه تفسير الميزان، ج5، ص: 402
هدايت و سببيت بيرون شدن به سوى نور را باطل و نفى نمايد و بفهماند كه سبب حقيقى اين هدايت خداى سبحان است، و اگر در آيه: " وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسى بِآياتِنا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَكَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ" «1» ، اخراج را مقيد به اذن خدا نكرده براى اين بود كه امر" خارج كن" خود مشتمل بر معناى اذن بود، و حاجتى به آوردن اذن نبود.
گفتيم هر جا كه اخراج به رسول خدا و به كتاب خدا منسوب شود اذن خدا در آنجا به معناى رضاى خدا است، و هر جا كه به خود خدا منسوب شود معناى اخراج به اذن او اخراج به علم او خواهد بود، چون كلمه" اذن" به معناى" علم" نيز مىآيد، گفته مىشود" فلان اذن به" يعنى فلانى علم پيدا كرد به فلان جريان، و از همين باب است آيه شريفه زير كه مىفرمايد:
" وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ" «2» ، و مواردى ديگر كه حاجت به ذكر آنها نيست.
و اما اينكه در جمله: " وَ يَهْدِيهِمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ" مساله هدايت دوباره عودت داده شده، جهتش اين بود كه جمله" و يخرجهم" بين جمله مورد بحث و جمله" يَهْدِي بِهِ اللَّهُ " فاصله شده بود، از سوى ديگر صراط مستقيم همانطور كه بيانش در سوره فاتحه گذشت راهى است مهيمن و سر آمد بر همه راههاى ديگر خداى تعالى، قهرا هدايت به سوى صراط مستقيم نيز هدايتى مهيمن بر ساير اقسام هدايت است، هدايتهايى كه مربوط به سبل جزئى است.
در اينجا سؤالى پيش مىآيد و آن اين است كه خواننده عزيز بپرسد اگر صراط مستقيم چنين صراطى بود جا داشت همه جا مانند سوره" حمد" به صورت معرفه يعنى" الصراط المستقيم" بيايد، در حالى كه در آيه مورد بحث نكره آمده فرموده: " وَ يَهْدِيهِمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ" - و آنان را به سوى صراطى مستقيم هدايت مىكند"، معلوم مىشود صراطى مستقيم آن طور كه شما گفتيد يك صراط نيست، در پاسخ مىگوئيم نكره آوردن كلمه همه جا به منظور اين نيست كه بفهماند كلمه مصداقى نامعين از مصاديق متعدد است، بلكه گاه مىشود كه نكره آوردن صرفا به منظور تعظيم و بزرگداشت مطلب است، و در آيه مورد بحث قرينه مقام دلالت دارد بر اينكه منظور همين تعظيم است.
" لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ" اينها كه چنين سخنى از آنان حكايت شده يكى از سه طائفهاى هستند كه سخنان و
(1) ما موسى را نيز به آيات خود گسيل داشتيم و به او امر كرديم كه قوم خودت را از ظلمات به سوى نور خارج كن" سوره ابراهيم، آيه 5".
(2) يعنى اعلامى است از خدا و رسول او." سوره حج، آيه 27".
ترجمه تفسير الميزان، ج5، ص: 403
عقائدشان در سوره آل عمران گذشت، اين طائفه اعتقاد پيدا كردهاند به اينكه خداى سبحان با مسيح متحد شده و در نتيجه مسيح، هم بشر است و هم اله و معبود، گو اينكه جمله مورد بحث با عقيده آن دو طائفه ديگر نيز قابل انطباق هست، يعنى هم قابل آن است كه با عقيده پسر بودن مسيح براى خدا تطبيق شود، و هم با ثالث ثلاثة بودنش، ولى ظاهر جمله با عقيده اتحاد و عليت مسيح و خدا بهتر مىسازد.
[برهانى بر بطلان اعتقاد مسيحيان به اينكه مسيح فرزند خدا است]
" قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً إِنْ أَرادَ أَنْ يُهْلِكَ الْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَ أُمَّهُ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً" اين جمله برهانى است بر بطلان عقيده مذكور مسيحيان، برهانى است كه از راه تناقض بودن آن عقيده اقامه شده، چون بنا بر آن عقيده مسيح از يك طرف اله و معبود است، و از طرفى ديگر يك فرد بشر و مخلوق، چون همواره از آن جناب بنام عيسى پسر مريم ياد مىكنند، و همه عوارضى كه براى ساير افراد بشر و هر انسان مفروضى كه در روى زمين قرار داشته باشد جائز و ممكن مىدانند، براى عيسى بن مريم نيز جائز و ممكن مىدانند، و همه ساكنان روى زمين مانند خود زمين و سراپاى آسمانها و اجزاى موجود در بين آنها مملوك خداى تعالى و مسخر در تحت ملك و سلطنت خداى تعالى است، و در نتيجه خداى تعالى حق تصرف در آنها را دارد، هر تصرفى كه بخواهد، و هر حكمى كه براند- چه به نفع آنها و چه به ضرر آنها- و به همين دليل او مىتواند مسيح را كه جزئى از اين عالم است هلاك كند، همانطور كه مىتواند مادرش را و همه ساكنان زمين را هلاك كند، بدون اينكه بين مسيح و ساير اجزاى عالم در اين باره تفاوتى باشد، و مسيح بر سايرين مزيتى داشته باشد، خوب وقتى هلاكت براى مسيح از نظر عقل امرى جائز و ممكن باشد، ديگر چگونه او مىتواند معبود بوده باشد، پس اعتقاد به بشر بودن مسيح نقيض اعتقاد به خدا بودن وى است.
و اگر در جمله: " إِنْ أَرادَ أَنْ يُهْلِكَ الْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَ أُمَّهُ، وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً" كلمه" مسيح" را مقيد كرد به قيد " ابْنُ مَرْيَمَ" ، براى اين بود كه دلالت كند بر اينكه مسيح يك بشر تمام عيار و مانند ساير موجودات و ساير افراد انسانها واقع است در تحت تاثير ربوبى، و به همين منظور كلمه" امه" (مادرش) را بر آن عطف كرد، تا بفهماند مسيح هم مثل مادرش و از سنخ او است، و نيز جمله " مَنْ فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً" را به آن عطف كرد تا بفهماند حكم در همه نامبردگان يكى و به يك اندازه است.