کتابخانه تفاسیر
ترجمه تفسير الميزان
جلد اول
مقدمه مؤلف(در توضيح روش تفسيرى كتاب)
(1) سوره حمد
[سوره الفاتحة(1): آيات 1 تا 5]
بيان سبب ابتداء به بسم الله
[سوره الفاتحة(1): آيات 6 تا 7]
بيان
(2) سوره بقره مشتمل بر دويست و هشتاد و شش آيه(286)
[سوره البقرة(2): آيات 1 تا 5]
[سوره البقرة(2): آيات 21 تا 25]
بيان
اثبات بىپايگى سخنان عالم نمايانى كه در صدد تاويل آيات داله بر وقوع معجزه، بر آمدهاند در چند فصل
[سوره البقرة(2): آيات 26 تا 27]
[سوره البقرة(2): آيه 34]
[سوره البقرة(2): آيات 47 تا 48]
بيان
[سوره البقرة(2): آيات 63 تا 74]
[سوره البقرة(2): آيات 102 تا 103]
[سوره البقرة(2): آيات 106 تا 107]
[سوره البقرة(2): آيه 124]
بيان
[سوره البقرة(2): آيات 125 تا 129]
بحث روايتى(شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته مربوط به هجرت ابراهيم به مكه و بناى كعبه و دعاى ابراهيم...)
[سوره البقرة(2): آيات 130 تا 134]
بيان
[سوره البقرة(2): آيات 142 تا 151]
بيان(در باره قبله شدن كعبه براى مسلمين)
[سوره البقرة(2): آيات 153 تا 157]
بحث اخلاقى تعريف علم اخلاق و بيان اينكه سه نيروى عمومى: شهويه، غضبيه و نطقيه فكريه منشا اخلاق آدمى است
[سوره البقرة(2): آيات 163 تا 167]
بيان
جلد دوم
ادامه سوره بقره
[سوره البقرة(2): آيات 183 تا 185]
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيات 190 تا 195]
معرفى جهادى كه قرآن بدان فرمان داده
[سوره البقرة(2): آيات 196 تا 203]
[سوره البقرة(2): آيه 213]
بيان آيه
بحث روايتى(شامل رواياتى در ذيل آيه كان الناس... و پيرامون نبوت و مسائل آن)
بحث اجتماعى(در باره نبوت و پاسخ به شبهات و اشكالات)
[سوره البقرة(2): آيات 216 تا 218]
گفتارى پيرامون حبط
گفتارى پيرامون احكام اعمال از حيث جزا
[سوره البقرة(2): آيات 219 تا 220]
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيه 221]
بيان آيه
[سوره البقرة(2): آيات 222 تا 223]
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيات 228 تا 242]
بيان آيات
بحث علمى(پيرامون زن، حقوق و شخصيت و موقعيت اجتماعى او از نظر اسلام و ديگر ملل مذاهب).
[سوره البقرة(2): آيات 244 تا 252]
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيات 253 تا 254]
بيان آيات
گفتارى پيرامون تكلم خداى تعالى
[سوره البقرة(2): آيه 255]
بيان آيه
[سوره البقرة(2): آيات 256 تا 257]
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيات 258 تا 260]
بيان آيات
بيان آيات
[سوره البقرة(2): آيات 261 تا 274]
گفتارى پيرامون انفاق
بحث روايتى(در ذيل آيات انفاق)
[سوره البقرة(2): آيات 275 تا 281]
بيان آيات بررسى آيات تحريم ربا
[سوره البقرة(2): آيات 285 تا 286]
بيان آيات
جلد سوم
(3) سوره آل عمران در مدينه نازل شده، و مشتمل است بر دويست آيه(200)
[سوره آلعمران(3): آيات 1 تا 6]
[سوره آلعمران(3): آيات 7 تا 9]
بيان آيات
بحثى تفصيلى پيرامون محكم و متشابه و تاويل
4 - آيا كسى جز خدا تاويل قرآن را مىداند؟
5 - چرا كتاب خدا مشتمل بر متشابه است؟
بحث روايتى ديگر(در باره تفسير به رأى)
[سوره آلعمران(3): آيات 10 تا 18]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 26 تا 27]
بيان آيات
رزق از نظر قرآن به چه معنا است؟
[سوره آلعمران(3): آيات 28 تا 32]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 35 تا 41]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 42 تا 60]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 61 تا 63]
بيان آيات
بحث روايتى(رواياتى در باره: محاجه پيامبر(ص) با نصاراى نجران و داستان مباهله و انطباق آيه مباهله با اهل بيت رسول الله(ص) و...)
[سوره آلعمران(3): آيات 64 تا 78]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 79 تا 80]
خاتمة: چند بحث پيرامون اين آيات چند بحث پيرامون آيات مربوط به عيسى(على نبينا و آله و عليه السلام)
5 - مسيح يكى از شفيعان نزد خدا است، نه خونبهاى گنهكاران
بحث تاريخى
2 - داستان مسيح و انجيل
[سوره آلعمران(3): آيات 92 تا 95]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 96 تا 97]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 102 تا 110]
بيان آيات
جلد چهارم
ادامه سوره آل عمران
[سوره آلعمران(3): آيات 149 تا 155]
بيان آيات
[سوره آلعمران(3): آيات 172 تا 175]
[سوره آلعمران(3): آيه 200]
گفتارى پيرامون مرابطه در جامعه اسلامى
5 - آيا سنت اجتماعى اسلام، ضمانت بقا و اجرا دارد؟
(4) سوره نساء مدنى است و 176 آيه دارد
[سوره النساء(4): آيه 1]
[سوره النساء(4): آيات 2 تا 6]
بيان آيات
بحثى علمى در چند فصل
[سوره النساء(4): آيات 11 تا 14]
بحث علمى در هشت فصل
[سوره النساء(4): آيات 17 تا 18]
[سوره النساء(4): آيات 23 تا 28]
بحث روايتى ديگر(پيرامون ازدواج موقت)
[سوره النساء(4): آيه 31]
گفتار در گناهان كبيره و صغيره و معناى تكفير سيئات
[سوره النساء(4): آيات 32 تا 35]
[سوره النساء(4): آيات 44 تا 58]
بيان آيات(راجع به يهوديان)
[سوره النساء(4): آيات 59 تا 70]
بيان آيات
جلد پنجم
ادامه سوره نساء
[سوره النساء(4): آيات 77 تا 80]
[سوره النساء(4): آيات 81 تا 84]
بيان آيات
[سوره النساء(4): آيات 85 تا 91]
[سوره النساء(4): آيات 95 تا 100]
بيان آيات
[سوره النساء(4): آيات 105 تا 126]
بيان آيات بيان آهنگ كلى اين آيات و زمينه نزول آنها
بيان آيات
[سوره النساء(4): آيات 127 تا 134]
[سوره النساء(4): آيات 136 تا 147]
بيان آيات
[سوره النساء(4): آيات 153 تا 169]
بيان آيات
(5) سوره مائده مدنى است و يكصد و بيست آيه دارد(120)
[سوره المائدة(5): آيات 1 تا 3]
بيان آيات
بحثى علمى در سه فصل
[سوره المائدة(5): آيات 4 تا 5]
بيان آيات
بحث روايتى
[سوره المائدة(5): آيات 6 تا 7]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 15 تا 19]
بيان آيات
گفتارى در اينكه قرآن كريم چه طريقهاى براى تفكر پيشنهاد كرده و اين بحثى است مختلط از مطالب قرآنى و فلسفى و روايتى
بحث تاريخى(در باره پيدايش و سير علوم عقليه در ميان مسلمين)
[سوره المائدة(5): آيات 20 تا 26]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 27 تا 32]
بيان آيات
گفتارى پيرامون معناى احساس و انديشيدن
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 33 تا 40]
بيان آيات
بحث روايتى رواياتى در باره شان نزول آيه شريفه مربوط به حكم محارب، و كيفيت اجراى آن احكام
[سوره المائدة(5): آيات 41 تا 50]
بيان آيات بيان زمينه و سياق اين آيات شريفه و ارتباط اجزاى آنها با يكديگر
بحث روايتى
[سوره المائدة(5): آيات 51 تا 54]
بيان آيات
بحث روايتى
جلد ششم
ادامه سوره مائده
[سوره المائدة(5): آيات 55 تا 56]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 57 تا 66]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيه 67]
بيان آيه
بحث روايتى
[سوره المائدة(5): آيات 68 تا 86]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 90 تا 93]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 101 تا 102]
[سوره المائدة(5): آيات 103 تا 104]
[سوره المائدة(5): آيه 105]
بيان آيه
بحث روايتى
بحث علمى(شامل چند اشاره تاريخى و چند بحث علمى مربوط به نفس در چند فصل)
[سوره المائدة(5): آيات 106 تا 109]
بيان آيات توضيح آيات شريفه راجع به گواه گرفتن هنگام وصيت و حكم شهود غير مسلمان بر وصيت
گفتارى پيرامون يمين(سوگند)
[سوره المائدة(5): آيات 112 تا 115]
بيان آيات
[سوره المائدة(5): آيات 116 تا 120]
بيان آيات
گفتارى پيرامون معناى ادب معناى ادب و بيان اختلاف مفهوم آن با اختلاف مقاصد در جوامع مختلف
گفتارى پيرامون بندگى و بندهدارى
گفتارى چند در پيرامون عفو و مجازات
جلد هفتم
(6) سوره انعام، مكى است و 165 آيه دارد
[سوره الأنعام(6): آيات 1 تا 3]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 21 تا 32]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 33 تا 36]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 37 تا 55]
گفتارى پيرامون اجتماعات حيوانى
بيان آيات
بحث روايتى
[سوره الأنعام(6): آيات 56 تا 73]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 74 تا 83]
بيان آيات
بحث روايتى
گفتارى در باره شخصيت ابراهيم خليل(ع) و سرگذشت او(در چند فصل)
5 - تناقضات تورات بهترين دليل بر دستخوردگى آن است:
[سوره الأنعام(6): آيات 84 تا 90]
بيان آيات
بحث روايتى
[سوره الأنعام(6): آيات 91 تا 105]
بيان آيات
بيان آيات
گفتارى در عموميت خلقت و گسترش دامنه آن
[سوره الأنعام(6): آيات 106 تا 113]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 114 تا 121]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 122 تا 127]
بيان آيات
[سوره الأنعام(6): آيات 128 تا 135]
[سوره الأنعام(6): آيات 136 تا 150]
[سوره الأنعام(6): آيات 151 تا 157]
بيان آيات
جلد هشتم
(7) سوره اعراف در مكه نازل شده و 206 آيه دارد
[سوره الأعراف(7): آيات 1 تا 9]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 10 تا 25]
بيان آيات
گفتارى در باره شيطان و عمل او
بحث عقلى و قرآنى(مناظرهاى كه شارح اناجيل نقل كرده و در تورات ذكر شده كه بين ابليس و ملائكه واقع شده است)
[سوره الأعراف(7): آيات 26 تا 36]
بيان آيات
بحث روايتى رواياتى در مورد شان نزول آيه: قد أنزلنا عليكم لباسا... و خذوا زينتكم عند كل مسجد
بحثى آزاد پيرامون چند روايت
[سوره الأعراف(7): آيات 37 تا 53]
بيان آيات
بحث روايتى(در ذيل آيات شريفه گذشته است)
[سوره الأعراف(7): آيات 54 تا 58]
بحث روايتى
[سوره الأعراف(7): آيات 85 تا 93]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 94 تا 102]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 103 تا 126]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 127 تا 137]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 138 تا 154]
بيان آيات
بحث روايتى
بحث روايتى ديگر(پارهاى از روايات از ائمه عليهم السلام در معناى رؤيت قلب)
[سوره الأعراف(7): آيات 155 تا 160]
بيان آيات
بحث روايتى روايتى در باره علت اينكه انتخاب امام به مردم واگذار نشده است
[سوره الأعراف(7): آيات 161 تا 171]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 172 تا 174]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 175 تا 179]
بيان آيات
[سوره الأعراف(7): آيات 180 تا 186]
بيان آيات
گفتارى پيرامون اسماء حسنى، در چند فصل
جلد نهم
(8)(سوره انفال در مدينه نازل شده و داراى هفتاد و پنج آيه مىباشد)(75)
[سوره الأنفال(8): آيات 1 تا 6]
[سوره الأنفال(8): آيات 7 تا 14]
[سوره الأنفال(8): آيات 15 تا 29]
بيان آيات بيان آيات شريفه متضمن دستوراتى راجع به جهاد اسلامى و نهى از فرار از جنگ
بحث روايتى(در ذيل آيات مربوط به جنگ بدر)
[سوره الأنفال(8): آيات 30 تا 40]
بيان آيات
[سوره الأنفال(8): آيات 41 تا 54]
بيان آيات توضيح و تفسير مفردات و جملات آيه شريفه مربوط به خمس: و اعلموا أنما غنمتم من شيء فأن لله خمسه و للرسول...
[سوره الأنفال(8): آيات 55 تا 66]
بيان آيات
بحث روايتى
(9)(سوره توبه در مدينه نازل شده و داراى 129 آيه است)(129)
[سوره التوبة(9): آيات 1 تا 16]
بيان آيات
بحث روايتى
گفتارى در نسبت اعمال به اسباب در ذيل جمله: قاتلوهم يعذبهم الله بأيديكم
[سوره التوبة(9): آيات 17 تا 24]
بيان آيات
بحث روايتى چند روايت در مورد اينكه آيه شريفه: أ جعلتم سقاية الحاج... در باره امير المؤمنين(ع) نازل شده است
[سوره التوبة(9): آيات 25 تا 28]
بيان آيات بيان آيات مربوط به جنگ حنين
[سوره التوبة(9): آيات 29 تا 35]
بيان آيات
بحث روايتى
[سوره التوبة(9): آيات 36 تا 37]
[سوره التوبة(9): آيات 38 تا 48]
بيان آيات ملامت و سرزنش مؤمنين به جهت تثاقل و سستى نمودنشان به هنگام جنگ به اينكه مگر به حيات ناچيز دنيا قانع شدهاند؟
بحث روايتى رواياتى در مورد كيفيت هجرت پيامبر(ص) از مكه به مدينه و داستان غار و...
[سوره التوبة(9): آيات 49 تا 63]
بيان آيات منافقين كه به گمان خود از ناملايمات فتنه احتمالى جنگ دورى مىگزينند در واقع از نفاق و ضلالتشان در فتنه سقوط كردهاند و خود غافلند
بحث روايتى
[سوره التوبة(9): آيات 64 تا 74]
بيان آيات بيان اين دسته از آيات مربوط به منافقين و توطئه آنها براى قتل پيامبر(ص) در راه تبوك
[سوره التوبة(9): آيات 75 تا 80]
[سوره التوبة(9): آيات 81 تا 96]
بيان آيات ادامه آيات مربوط به كسانى كه از رفتن به جنگ سرباز زدند و نكوهش و تهديد آنان به عذاب آخرت
بحث روايتى روايتى در ذيل آيه شريفه: فرح المخلفون...
[سوره التوبة(9): آيات 97 تا 106]
بيان آيات بيان آيات شريفه مربوط به وضع اعراب از لحاظ كفر و نفاق و ايمان
[سوره التوبة(9): آيات 107 تا 110]
[سوره التوبة(9): آيات 111 تا 123]
بيان آيات وعده قطعى بهشت به كسانى كه در راه خدا با جان و مال خود جهاد مىكنند(إن الله اشترى)
جلد دهم
(10)(سوره يونس داراى 109 آيه مىباشد)
[سوره يونس(10): آيات 1 تا 10]
بيان آيات كيفيت و مكان نزول سوره يونس و بيان غرض و آهنگ كلى اين سوره مباركه
[سوره يونس(10): آيات 15 تا 25]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 26 تا 30]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 31 تا 36]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 37 تا 45]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 46 تا 56]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 57 تا 70]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 75 تا 93]
بيان آيات
[سوره يونس(10): آيات 94 تا 103]
بيان آيات
(11) سوره هود در مكه نازل شده و مشتمل بر صد و بيست آيه است(120)
[سوره هود(11): آيات 1 تا 4]
بيان آيات توحيد اصلى است متضمن تمامى تفاصيل و جزئيات معانى قرآن. و تمام تفاصيل و فروع قرآن به آن اصل بر مىگردد
[سوره هود(11): آيات 5 تا 16]
بيان آيات
بحث روايتى(شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته)
[سوره هود(11): آيات 17 تا 24]
بيان آيات
[سوره هود(11): آيات 25 تا 35]
بيان آيات
بيان آيات
[سوره هود(11): آيات 36 تا 49]
بيان آيات
چند بحث قرآنى، روايتى، تاريخى و فلسفى پيرامون داستان نوح(ع)
2 - داستان نوح(ع) در قرآن
6 - آيا نبوت نوح(ع)، جهانى و براى همه بشر بوده؟
گفتارى در چند فصل پيرامون پرستش بتها
[سوره هود(11): آيات 50 تا 60]
بيان آيات
[سوره هود(11): آيات 61 تا 68]
بيان آيات
[سوره هود(11): آيات 69 تا 76]
بيان آيات
[سوره هود(11): آيات 77 تا 83]
بيان آيات
بحث روايتى(رواياتى در باره قوم لوط، فرشتگان ميهمان لوط و داستان هلاكت قوم او)
[سوره هود(11): آيات 84 تا 95]
بيان آيات
جلد يازدهم
ادامه سوره هود
[سوره هود(11): آيات 100 تا 108]
بيان آيات
بحث روايتى
[سوره هود(11): آيات 109 تا 119]
بيان آيات
(12) سوره يوسف مكى است و صد و يازده آيه دارد(111)
[سوره يوسف(12): آيات 4 تا 6]
بيان آيات رؤياى يوسف(عليه السلام) و تعبير آن به وسيله پدرش يعقوب(عليه السلام)
[سوره يوسف(12): آيات 7 تا 21]
بيان آيات
گفتارى در اينكه در دروغگويى رستگارى نيست سخنى در باره بى فرجام بودن دروغ و اينكه سر انجام، حقيقت نمودار مىشود
[سوره يوسف(12): آيات 22 تا 34]
بيان آيات بيان آيات مربوط به يوسف(عليه السلام) در خانه عزيز مصر مراد از جمله: لما بلغ اشده
اقوال بعضى از مفسرين عامه و خاصه در تفسير آيه
بيان آيات
بحثهايى پيرامون تقواى دينى و درجات آن در چند فصل 1 - قانون و اخلاق كريمه و توحيد
[سوره يوسف(12): آيات 35 تا 42]
بيان آيات تصميم به زندانى كردن يوسف(عليه السلام)
[سوره يوسف(12): آيات 43 تا 57]
بيان آيات
[سوره يوسف(12): آيات 63 تا 82]
بيان آيات بيان و شرح آياتى كه بازگشتن برادران يوسف را نزد پدر و آوردن برادر تنى يوسف(عليه السلام) و نگاه داشتن او توسط يوسف را حكايت مىكنند
[سوره يوسف(12): آيات 83 تا 92]
بيان آيات
[سوره يوسف(12): آيات 93 تا 102]
بيان آيات بيان آيات راجع به بازگشت برادران نزد پدر با پيراهن يوسف(عليه السلام) و عزيمت آل يعقوب به مصر و...
[سوره يوسف(12): آيات 103 تا 111]
بيان آيات
(13) سوره رعد
[سوره الرعد(13): آيات 1 تا 4]
بيان آيات آهنگ كلى سوره: اثبات آيت بودن و حقانيت قرآن كريم
[سوره الرعد(13): آيات 7 تا 16]
بيان آيات
[سوره الرعد(13): آيات 17 تا 26]
بيان آيات
[سوره الرعد(13): آيات 27 تا 35]
بيان آيات هدايت به دست خدا است و صرف وجود آيت معجزه سبب ايمان آوردن نيست
[سوره الرعد(13): آيات 36 تا 42]
بيان آيات
جلد دوازدهم
(14) سوره ابراهيم مكى است و 52 آيه دارد
[سوره إبراهيم(14): آيات 1 تا 5]
بيان آيات خلاصه و برداشتى از آيات سوره ابراهيم
[سوره إبراهيم(14): آيات 6 تا 18]
بيان آيات
[سوره إبراهيم(14): آيات 19 تا 34]
بيان آيات
[سوره إبراهيم(14): آيات 35 تا 41]
بيان آيات انعام به فرزندان ابراهيم(ع)، نمونهاى ديگر از انعامهاى خداى عزيز و حميد
(15) سوره حجر مكى است و 99 آيه دارد.
[سوره الحجر(15): آيات 1 تا 9]
بيان آيات مفاد كلى سوره مباركه حجر
گفتارى در چند فصل در مصونيت قرآن از تحريف
فصل سوم: ادله و وجوهى كه براى اثبات عدم وقوع زياده و وقوع نقص و تغيير در قرآن بدانها استناد شده است
فصل ششم: آنچه از روايات مربوط به جمع و تاليف قرآن استفاده مىشود
[سوره الحجر(15): آيات 16 تا 25]
بيان آيات عنايت به بيان آوردن زيبايى و زينت آسمان به نجوم و كواكب، در موارد مختلف قرآن
[سوره الحجر(15): آيات 26 تا 48]
بيان آيات
[سوره الحجر(15): آيات 49 تا 84]
بيان آيات اشاره به ارتباط آيات متضمن داستان بشارت ابراهيم(ع) به فرزند دار شدن و داستان قوم لوط، با آيات قبل
[سوره الحجر(15): آيات 85 تا 99]
بيان آيات
(16) سوره نحل مكى است و 128 آيه دارد
[سوره النحل(16): آيات 1 تا 21]
بيان آيات مفاد كلى سوره نحل و بيان اينكه آيات صدر سوره در مدينه و آيات ذيل آن در مكه نازل شده است
بحث روايتى
[سوره النحل(16): آيات 22 تا 40]
بيان آيات
[سوره النحل(16): آيات 41 تا 64]
بيان آيات
[سوره النحل(16): آيات 65 تا 77]
بيان آيات
[سوره النحل(16): آيات 78 تا 89]
بيان آيات
[سوره النحل(16): آيات 90 تا 105]
بيان آيات
[سوره النحل(16): آيات 106 تا 111]
[سوره النحل(16): آيات 112 تا 128]
بيان آيات
جلد سيزدهم
(17) سوره اسرى مكى است و 111 آيه دارد
[سوره الإسراء(17): آيه 1]
[سوره الإسراء(17): آيات 2 تا 8]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 9 تا 22]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 23 تا 39]
بيان آيه
بحث روايتى
[سوره الإسراء(17): آيات 40 تا 55]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 56 تا 65]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 66 تا 72]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 73 تا 81]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 82 تا 100]
بيان آيات
[سوره الإسراء(17): آيات 101 تا 111]
بيان آيات
(18) سوره كهف مكى است و 110 آيه دارد
[سوره الكهف(18): آيات 1 تا 8]
[سوره الكهف(18): آيات 9 تا 26]
بيان آيات وجه اتصال و رابطه آياتى كه داستان اصحاب كهف را حكايت مىكنند با آيات قبل
[سوره الكهف(18): آيات 27 تا 31]
بيان آيات مفاد كلى اين آيات و ربط آنها با آيات قبل
[سوره الكهف(18): آيات 32 تا 46]
بيان آيات مثلى بيانگر حال دنيا طلبان كه به مالكيت كاذب خود دل بستهاند
[سوره الكهف(18): آيات 47 تا 59]
بيان آيات
[سوره الكهف(18): آيات 60 تا 82]
بيان آيات
[سوره الكهف(18): آيات 83 تا 102]
جلد چهاردهم
(19) سوره مريم مكى است و 98 آيه دارد
[سوره مريم(19): آيات 1 تا 15]
بيان آيات غرض سوره مريم بشارت و انذار مردم است به بيان داستان زكريا، يحيى و مريم(عليهم السلام) و تقسيم مردم به سه دسته
بحث روايتى رواياتى در بيان اينكه كهيعص اشاره به برخى اسماء حسناى الهى است
[سوره مريم(19): آيات 16 تا 40]
گفتارى در معناى تمثل و نقد و بررسى چهار اشكال و شبههاى كه پيرامون تمثل جبرئيل براى مريم مطرح شده است
[سوره مريم(19): آيات 41 تا 50]
بيان آيات
[سوره مريم(19): آيات 58 تا 63]
بيان آيات
[سوره مريم(19): آيات 66 تا 72]
بيان آيات
[سوره مريم(19): آيات 73 تا 80]
[سوره مريم(19): آيات 81 تا 96]
بيان آيات
(20) سوره طه مكى است و 135 آيه دارد
[سوره طه(20): آيات 1 تا 8]
بحث روايتى نقل و بررسى رواياتى در باره شان نزول آيه: ما أنزلنا عليك القرآن لتشقى و روايات و اقوال مختلفى كه در باره كلمه طه نقل شده است
[سوره طه(20): آيات 9 تا 48]
بيان آيات بيان آياتى كه چگونگى برگزيدن موسى(عليه السلام) به رسالت و مامور شدنش در كوه طور به دعوت فرعون را حكايت مىكنند
بحث روايتى رواياتى در ذيل آيات مربوط به داستان موسى(عليه السلام)
[سوره طه(20): آيات 49 تا 79]
بيان آيات بيان ريشه اعتقادى اين سؤال فرعون كه گفت: فمن ربكما يا موسى و توضيحى پيرامون مذهب بت پرستان و ديدگاه آنان در باره خدا و روششان در اتخاذ آلهه و ارباب
[سوره طه(20): آيات 80 تا 98]
بيان آيات بيان آيات مربوط به آخرين فصل از داستان موسى(عليه السلام) در اين سوره
بحث روايتى
[سوره طه(20): آيات 99 تا 114]
بيان آيات
[سوره طه(20): آيات 115 تا 126]
بيان آيات
[سوره طه(20): آيات 127 تا 135]
بيان آيات
(21) سوره انبياء مكى است، و 112 آيه دارد
[سوره الأنبياء(21): آيات 1 تا 15]
گفتارى در چند فصل پيرامون معناى حدوث و قدم كلام
[سوره الأنبياء(21): آيات 16 تا 33]
بيان آيات
[سوره الأنبياء(21): آيات 48 تا 77]
بيان آيات
[سوره الأنبياء(21): آيات 78 تا 91]
بيان آيات
[سوره الأنبياء(21): آيات 92 تا 112]
بيان آيات
(22) سوره حج در مدينه نازل شده و 78 آيه دارد
[سوره الحج(22): آيات 3 تا 16]
بيان آيات وصف الحال سه صنف از مردم: اصرار كنندگان بر باطل، متزلزلان در راه حق و مؤمنان
[سوره الحج(22): آيات 17 تا 24]
بيان آيات
[سوره الحج(22): آيات 25 تا 37]
[سوره الحج(22): آيات 38 تا 57]
بيان آيات نخستين آيه نازله در باره جهاد و اذن قتال به مؤمنين
[سوره الحج(22): آيات 58 تا 66]
[سوره الحج(22): آيات 67 تا 78]
بيان آيات
جلد پانزدهم
(23) سوره مؤمنون مكى است، و صد و هجده آيه دارد(118)
[سوره المؤمنون(23): آيات 1 تا 11]
گفتارى در معناى تاثير ايمان(و بيان اينكه ايمان عبارتست از علم عملى )
[سوره المؤمنون(23): آيات 12 تا 22]
[سوره المؤمنون(23): آيات 23 تا 54]
بيان آيات
[سوره المؤمنون(23): آيات 55 تا 77]
بيان آيات تاخير در عذاب كافران و بهرهمند ساختن آنان به مال و فرزندان براى املاء و استدراج آنان است نه براى خير خواهى
[سوره المؤمنون(23): آيات 78 تا 98]
بيان آيات
[سوره المؤمنون(23): آيات 99 تا 118]
بيان آيات
(24) سوره نور مدنى است، و شصت و چهار آيه دارد(64)
[سوره النور(24): آيات 11 تا 26]
بيان آيات بيان آيات مربوط به داستان افك
[سوره النور(24): آيات 35 تا 46]
بيان آيات معنا و مفادى كه آيات: الله نور السماوات و الأرض... متضمن آنست
[سوره النور(24): آيات 47 تا 57]
بيان آيات
(25) سوره فرقان مكى است و هفتاد و هفت آيه دارد(77)
[سوره الفرقان(25): آيات 1 تا 3]
[سوره الفرقان(25): آيات 4 تا 20]
بيان آيات حكايت طعنهها و افتراءاتى كه كفار عرب در باره قرآن كريم به رسول الله(صلى الله عليه و آله و سلم) زدند
[سوره الفرقان(25): آيات 21 تا 31]
بيان آيات
[سوره الفرقان(25): آيات 32 تا 40]
بيان آيات
[سوره الفرقان(25): آيات 41 تا 62]
بيان آيات
[سوره الفرقان(25): آيات 63 تا 77]
بيان آيات
(26) سوره شعراء مكى است و 227 آيه دارد
[سوره الشعراء(26): آيات 10 تا 68]
بيان آيات غرض اين آيات: مقايسه قوم خاتم الانبياء(صلى الله عليه و آله و سلم) با قوم موسى و هارون، ابراهيم، نوح و...
[سوره الشعراء(26): آيات 69 تا 104]
بيان آيات
[سوره الشعراء(26): آيات 105 تا 122]
[سوره الشعراء(26): آيات 192 تا 227]
بيان آيات
ظالم نبودن خدا به چه معنا است؟
(27) سوره نمل در مكه نازل شده است و(93) آيه دارد
[سوره النمل(27): آيات 7 تا 14]
بيان آيات
[سوره النمل(27): آيات 15 تا 44]
بيان آيات
[سوره النمل(27): آيات 59 تا 81]
بيان آيات
[سوره النمل(27): آيات 82 تا 93]
بيان آيات
جلد شانزدهم
(28) سوره قصص مكى است و هشتاد و هشت آيه دارد(88)
[سوره القصص(28): آيات 1 تا 14]
بيان آيات غرض و مفاد سوره قصص: وعده جميل به مؤمنين با ذكر داستان موسى(عليه السلام) و فرعون
[سوره القصص(28): آيات 15 تا 21]
[سوره القصص(28): آيات 22 تا 28]
[سوره القصص(28): آيات 29 تا 42]
بيان آيات بيان آيات مربوط به فصل ديگرى از داستان موسى(عليه السلام): روانه شدن به سوى مصر و مبعوث گشتن و...
[سوره القصص(28): آيات 57 تا 75]
بيان آيات
[سوره القصص(28): آيات 76 تا 84]
بيان آيات بيان آيات مربوط به قارون كه بهرهمندى از مال و ثروت او را از خدا غافل ساخته به هلاكتش انجاميد
[سوره القصص(28): آيات 85 تا 88]
بيان آيات
(29) سوره عنكبوت مكى است و شصت و شش آيه دارد(66)
[سوره العنكبوت(29): آيات 1 تا 13]
بيان آيات حاصل و خلاصهاى از غرض و مفاد سوره عنكبوت و اشاره به مكى بودن آن
[سوره العنكبوت(29): آيات 14 تا 40]
بيان آيات بيان اين آيات شريفه كه به هفت داستان از انبياء گذشته و آزمايش شدن امم ايشان اشاره دارد
[سوره العنكبوت(29): آيات 41 تا 55]
بيان آيات
(30) سوره روم مكى است و شصت آيه دارد(60)
[سوره الروم(30): آيات 1 تا 19]
بيان آيات اشاره به مضامين و غرض سوره مباركه روم
[سوره الروم(30): آيات 27 تا 39]
بيان آيات
گفتارى در معناى فطرى بودن دين در چند فصل
[سوره الروم(30): آيات 40 تا 47]
بيان آيات
(31) سوره لقمان مكى است و داراى سى و چهار آيه مى باشد(34)
[سوره لقمان(31): آيات 12 تا 19]
بيان آيات
[سوره لقمان(31): آيات 20 تا 34]
بيان آيات
(32) سوره سجده مكى است و سى آيه دارد(30)
[سوره السجده(32): آيات 1 تا 14]
بيان آيات اجمال مطالبى كه سوره مباركه سجده متضمن است
(33) سوره احزاب مدنى است، و هفتاد و سه آيه دارد(73)
[سوره الأحزاب(33): آيات 1 تا 8]
بيان آيات
[سوره الأحزاب(33): آيات 9 تا 27]
بيان آيات بيان آيات مربوط به داستان جنگ احزاب(خندق)
[سوره الأحزاب(33): آيات 28 تا 35]
بيان آيات بيان آيات مربوط به همسران رسول الله(صلى الله عليه و آله و سلم)
بحث روايتى
[سوره الأحزاب(33): آيات 36 تا 40]
بيان آيات توضيح معناى آيه و ما كان لمؤمن و لا مؤمنة إذا قضى الله و رسوله أمرا... و بيان مراد از قضاى خدا و رسول(صلى الله عليه و آله و سلم) در اين آيه
[سوره الأحزاب(33): آيات 41 تا 48]
[سوره الأحزاب(33): آيات 49 تا 62]
بيان آيات بيان آيات مربوط به نكاح و طلاق كه بعضى مخصوص پيامبر(صلى الله عليه و آله و سلم) و برخى راجع به همه مسلمانان است
بحث روايتى چند روايت در باره احكام و آداب طلاق
[سوره الأحزاب(33): آيات 63 تا 73]
بيان آيات
(34) سوره سبا مكى است و 54 آيه دارد
[سوره سبإ(34): آيات 10 تا 21]
[سوره سبإ(34): آيات 22 تا 30]
بيان آيات ابطال الوهيت آلهه مشركين با استدلال به اينكه آنها دعاى كسى را اجابت مىكنند
[سوره سبإ(34): آيات 31 تا 54]
بيان آيات
جلد هفدهم
(35) سوره فاطر مكى است و چهل و پنج آيه دارد(45)
[سوره فاطر(35): آيه 1]
[سوره فاطر(35): آيات 9 تا 14]
بيان آيات
[سوره فاطر(35): آيات 15 تا 26]
بيان آيات
[سوره فاطر(35): آيات 39 تا 45]
بيان آيات
(36) سوره يس مكى است و هشتاد و سه آيه دارد(83)
[سوره يس(36): آيات 13 تا 32]
بيان آيات انذار و تبشير كسانى كه سواء عليهم أ أنذرتهم ام لم تنذرهم به منظور اتمام حجت و رسيدن آنان به كمال شقاوت است
[سوره يس(36): آيات 33 تا 47]
بيان آيات
[سوره يس(36): آيات 48 تا 65]
بيان آيات
[سوره يس(36): آيات 66 تا 83]
بيان آيات تهديد كفار به گرفتن چشمان و دگرگون ساختن خلقتشان
(37) سوره صافات مكى است و صد و هشتاد و دو آيه دارد.(182)
[سوره الصافات(37): آيات 1 تا 11]
بيان آيات
[سوره الصافات(37): آيات 12 تا 70]
بيان آيات حكايت استهزاء مشركين آيات خدا و دعوت پيامبر را و استبعادشان رستاخيز خود و پدرانشان را
[سوره الصافات(37): آيات 71 تا 113]
بيان آيات
[سوره الصافات(37): آيات 114 تا 132]
[سوره الصافات(37): آيات 133 تا 148]
[سوره الصافات(37): آيات 149 تا 182]
بيان آيات رد اعتقاد مشركين به دختر داشتن خدا و خويشاوندى بين او و جن
(38) سوره ص مكى است و هشتاد و هشت آيه دارد(88)
[سوره ص(38): آيات 1 تا 16]
[سوره ص(38): آيات 17 تا 29]
بيان آيات
[سوره ص(38): آيات 30 تا 40]
بيان آيات
[سوره ص(38): آيات 41 تا 48]
بيان آيات
[سوره ص(38): آيات 65 تا 88]
بيان آيات
(39) سوره زمر در مكه نازل شده و هفتاد و پنج آيه دارد(75)
[سوره الزمر(39): آيات 1 تا 10]
بيان آيات محتواى كلى سوره مباركه زمر و زمينه نزول آن
[سوره الزمر(39): آيات 11 تا 20]
[سوره الزمر(39): آيات 21 تا 37]
بيان آيات
[سوره الزمر(39): آيات 38 تا 52]
بيان آيات احتجاج عليه مشركين بر وحدانيت خداى تعالى در خلقت و ربوبيت
[سوره الزمر(39): آيات 53 تا 61]
بيان آيات
[سوره الزمر(39): آيات 62 تا 75]
بيان آيات
(40) سوره مؤمن در مكه نازل شده و هشتاد و پنج آيه دارد(85)
[سوره غافر(40): آيات 7 تا 12]
بيان آيات
[سوره غافر(40): آيات 13 تا 20]
[سوره غافر(40): آيات 21 تا 54]
بيان آيات
(41) سوره فصلت، مكى است و پنجاه و چهار آيه دارد(54)
[سوره فصلت(41): آيات 1 تا 12]
بيان آيات غرض اصلى اين سوره مباركه
[سوره فصلت(41): آيات 13 تا 25]
بيان آيات انذار به عذاب دنيوى، عذابى مثل صاعقه عاد و ثمود كه پيامبران به سويشان رفتند و...
[سوره فصلت(41): آيات 26 تا 39]
[سوره فصلت(41): آيات 40 تا 54]
بيان آيات
جلد هيجدهم
(42) سوره شورى مكى است و پنجاه و سه آيه دارد(53)
[سوره الشورى(42): آيات 1 تا 6]
[سوره الشورى(42): آيات 7 تا 12]
بيان آيات
[سوره الشورى(42): آيات 13 تا 16]
بيان آيات
[سوره الشورى(42): آيات 17 تا 26]
بيان آيات
[سوره الشورى(42): آيات 27 تا 50]
بيان آيات
[سوره الشورى(42): آيات 51 تا 53]
بيان آيات
(43) سوره زخرف مكى است و هشتاد و نه آيه دارد(89)
[سوره الزخرف(43): آيات 26 تا 45]
بيان آيات
(44) سوره دخان مكى است و پنجاه و نه آيه دارد(59)
[سوره الدخان(44): آيات 34 تا 59]
بيان آيات
(45) سوره جاثيه مكى است و سى و هفت آيه دارد(37)
[سوره الجاثية(45): آيات 1 تا 13]
بيان آيات غرض و مفاد كلى سوره مباركه جاثيه
[سوره الجاثية(45): آيات 20 تا 37]
بيان آيات
(46) سوره احقاف مكى است و سى و پنج آيه دارد(35)
[سوره الأحقاف(46): آيات 1 تا 14]
بيان آيات غرض و مفاد كلى سوره مباركه احقاف
[سوره الأحقاف(46): آيات 15 تا 20]
بيان آيات
(47) سوره محمد مدنى است و سى و هشت آيه دارد(38)
[سوره محمد(47): آيات 1 تا 6]
[سوره محمد(47): آيات 7 تا 15]
[سوره محمد(47): آيات 16 تا 32]
بيان آيات
(48) سوره فتح مدنى است و بيست و نه آيه دارد(29)
[سوره الفتح(48): آيات 1 تا 7]
بيان آيات اشاره به مضامين سوره مباركه فتح و انطباق آن با ماجراى صلح حديبيه
[سوره الفتح(48): آيات 11 تا 17]
بيان آيات
[سوره الفتح(48): آيات 18 تا 28]
بيان آيات
(49) سوره حجرات مدنى است و هيجده آيه دارد(18)
[سوره الحجرات(49): آيات 1 تا 10]
بيان آيات مسائل و مطالبى كه سوره مباركه حجرات مشتمل بر آنست
[سوره الحجرات(49): آيات 11 تا 18]
بيان آيات نهى از مسخره كردن يكديگر و عيبجويى و بد زبانى كردن
(50) سوره ق مكى است و چهل و پنج آيه دارد(45)
[سوره ق(50): آيات 1 تا 14]
بيان آيات محتواى سوره مباركه ق
[سوره ق(50): آيات 15 تا 38]
بيان آيات
(51) سوره ذاريات مكى است و شصت آيه دارد(60)
[سوره الذاريات(51): آيات 1 تا 19]
بيان آيات بيان غرض و مفاد اين آيات شريفه
[سوره الذاريات(51): آيات 20 تا 51]
[سوره الذاريات(51): آيات 52 تا 60]
بيان آيات
جلد نوزدهم
(52) سوره طور مكى است و چهل و نه آيه دارد(49)
[سوره الطور(52): آيات 1 تا 10]
[سوره الطور(52): آيات 11 تا 28]
بيان آيات
(53) سوره نجم مكى است و شصت و دو آيه دارد(62)
[سوره النجم(53): آيات 1 تا 18]
[سوره النجم(53): آيات 19 تا 32]
[سوره النجم(53): آيات 33 تا 62]
بيان آيات اشاره به مطالب و محتويات اين قسمت از سوره مباركه نجم
(54) سوره قمر مكى است و پنجاه و پنج آيه دارد(55)
[سوره القمر(54): آيات 1 تا 8]
[سوره القمر(54): آيات 9 تا 42]
(55) سوره الرحمن مكى است و هفتاد و هشت آيه دارد(78)
[سوره الرحمن(55): آيات 1 تا 30]
بيان آيات غرض و مفاد سوره مباركه الرحمن
[سوره الرحمن(55): آيات 31 تا 78]
بيان آيات معناى جمله سنفرغ لكم أيه الثقلان و عدم منافات آن با لا يشغله شان عن شان
(56) سوره واقعه مكى است و هفتاد و شش آيه دارد(76)
[سوره الواقعة(56): آيات 11 تا 56]
بيان آيات
[سوره الواقعة(56): آيات 57 تا 96]
بيان آيات
(57) سوره حديد مدنى است و بيست و نه آيه دارد(29)
[سوره الحديد(57): آيات 1 تا 6]
[سوره الحديد(57): آيات 7 تا 15]
بيان آيات
[سوره الحديد(57): آيات 16 تا 24]
بيان آيات عتاب به مؤمنين به جهت قساوتى كه دلهايشان را گرفته و در مقابل ذكر خدا خاشع نمىشود
[سوره الحديد(57): آيات 25 تا 29]
بيان آيات
(58) سوره مجادله مدنى است و بيست و دو آيه دارد(22)
[سوره المجادلة(58): آيات 14 تا 22]
بيان آيات
(59) سوره حشر مدنى است و بيست و چهار آيه دارد(24)
[سوره الحشر(59): آيات 11 تا 17]
[سوره الحشر(59): آيات 18 تا 24]
بيان آيات معارف و مواعظى كه از مضامين اين آيات برداشت مىشود
(60) سوره ممتحنه مدنى است و سيزده آيه دارد(13)
[سوره الممتحنة(60): آيات 1 تا 9]
بيان آيات بيان آياتى كه به سختى از دوستى مؤمنين با كفار و مشركين نهى مىكند
(61) سوره صف مدنى است و چهارده آيه دارد(14)
[سوره الصف(61): آيات 1 تا 9]
بيان آيات اشاره به مطالب اين سوره مباركه
(62) سوره جمعه مدنى است و بيست و يك آيه دارد(21)
[سوره الجمعة(62): آيات 1 تا 8]
بيان آيات اشاره به مطالب سوره جمعه
(63) سوره منافقون مدنى است و يازده آيه دارد(11)
(64) سوره تغابن مدنى است و هجده آيه دارد(18)
[سوره التغابن(64): آيات 1 تا 10]
بيان آيات
[سوره التغابن(64): آيات 11 تا 18]
بيان آيات
(65) سوره طلاق مدنى است و دوازده آيه دارد(12)
(66) سوره تحريم مدنى است و دوازده آيه دارد(12)
[سوره التحريم(66): آيات 1 تا 9]
بيان آيات
(67) سوره ملك مكى است و سى آيه دارد(30)
[سوره الملك(67): آيات 1 تا 14]
بيان آيات اشاره به غرض سوره مباركه ملك
(68) سوره قلم مكى است و پنجاه و دو آيه دارد(52)
[سوره القلم(68): آيات 1 تا 33]
بيان آيات محتويات سوره مباركه قلم و محل نزول آن
[سوره القلم(68): آيات 34 تا 52]
بيان آيات
(69) سوره الحاقه مكى است و پنجاه و دو آيه دارد(52)
[سوره الحاقة(69): آيات 1 تا 12]
جلد بيستم
(70) سوره معارج مكى است و چهل و چهار آيه دارد(44)
[سوره المعارج(70): آيات 1 تا 18]
بيان آيات مضامين سوره مباركه معارج و مكى يا مدنى بودن آنها
(71) سوره نوح مكى است و بيست و هشت آيه دارد(28)
[سوره نوح(71): آيات 1 تا 24]
بيان آيات
(72) سوره جن مكى است و بيست و هشت آيه دارد(28)
[سوره الجن(72): آيات 1 تا 17]
بيان
[سوره الجن(72): آيات 18 تا 28]
بيان آيات
(73) سوره مزمل مكى است و بيست آيه دارد(20)
[سوره المزمل(73): آيات 1 تا 19]
بيان آيات
(74) سوره مدثر مكى است و پنجاه و شش آيه دارد(56)
[سوره المدثر(74): آيات 1 تا 7]
[سوره المدثر(74): آيات 8 تا 31]
بيان آيات
(75) سوره قيامت مكى است و چهل آيه دارد(40)
[سوره القيامة(75): آيات 1 تا 15]
بيان آيات
[سوره القيامة(75): آيات 16 تا 40]
بيان آيات
(76) سوره دهر مدنى است و سى و يك آيه دارد(31)
[سوره الإنسان(76): آيات 1 تا 22]
بيان آيات اشاره به مضامين سوره مباركه دهر
بحث روايتى چند روايت حاكى از مدنى بودن سوره هل اتى
(77) سوره مرسلات مكى است و پنجاه آيه دارد(50)
[سوره المرسلات(77): آيات 1 تا 15]
(78) سوره نبا مكى است و چهل آيه دارد(40)
[سوره النبإ(78): آيات 1 تا 16]
بيان آيات
[سوره النبإ(78): آيات 17 تا 40]
بيان آيات
(79) سوره نازعات مكى است و چهل و شش آيه دارد(46)
[سوره النازعات(79): آيات 1 تا 41]
گفتارى پيرامون واسطه بودن ملائكه در تدبير(در ذيل آيه فالمدبرات أمرا)
[سوره النازعات(79): آيات 42 تا 46]
بيان آيات
(80) سوره عبس مكى است و چهل و دو آيه دارد(42)
[سوره عبس(80): آيات 1 تا 16]
[سوره عبس(80): آيات 17 تا 42]
بيان آيات
(81) سوره تكوير مكى است و بيست و نه آيه دارد(29)
[سوره التكوير(81): آيات 15 تا 29]
بيان آيات
(82) سوره انفطار مكى است و نوزده آيه دارد(19)
(83) سوره مطففين مكى يا مدنى است و سى و شش آيه دارد(36)
[سوره المطففين(83): آيات 1 تا 21]
بيان آيات
(84) سوره انشقاق مكى است و بيست و پنج آيه دارد(25)
[سوره الانشقاق(84): آيات 1 تا 25]
بيان آيات
(85) سوره بروج مكى است و بيست و دو آيه دارد(22)
[سوره البروج(85): آيات 1 تا 22]
بيان آيات اشاره به مضامين سوره مباركه بروج
(86) سوره طارق، مكى است و هفده آيه دارد(17)
[سوره الطارق(86): آيات 1 تا 17]
بيان آيات
(87) سوره اعلى مكى است و نوزده آيه دارد(19)
[سوره الأعلى(87): آيات 1 تا 19]
بيان آيات
(88) سوره غاشيه مكى است و بيست و شش آيه دارد(26)
(89) سوره فجر مكى است و سى آيه دارد(30)
[سوره الفجر(89): آيات 1 تا 30]
بيان آيات مضامين سوره مباركه فجر
(90) سوره بلد مكى است و بيست آيه دارد(20)
[سوره البلد(90): آيات 1 تا 20]
بيان آيات حقيقتى در باره خلقت انسان كه سوره مباركه بلد بيان مىكند
(91) سوره شمس مكى است و شانزده آيه دارد(16)
[سوره الشمس(91): آيات 1 تا 15]
بيان آيات
(92) سوره ليل مكى است و بيست و آيه دارد(21)
[سوره الليل(92): آيات 1 تا 21]
بيان آيات
(93) سوره ضحى، مكى يا مدنى است و يازده آيه دارد(11)
(94) سوره انشراح، مكى يا مدنى است و هشت آيه دارد(8)
[سوره الشرح(94): آيات 1 تا 8]
بيان آيات
(95) سوره تين، مكى است و هشت آيه دارد(8)
(96) سوره علق مكى است و نوزده آيه دارد(19)
[سوره العلق(96): آيات 1 تا 19]
بيان آيات
(97) سوره قدر مكى است و پنج آيه دارد(5)
(98) سوره بينه مدنى است و هشت آيه دارد(8)
[سوره البينة(98): آيات 1 تا 8]
بيان آيات تفسير آيه: لم يكن الذين كفروا من أهل الكتاب... كه گفته شده از مشكل ترين آيات قرآنى است
(99) سوره زلزال مدنى است و هشت آيه دارد(8)
[سوره الزلزلة(99): آيات 1 تا 8]
بيان آيات
(103) سوره عصر مكى است و سه آيه دارد(3)
[سوره العصر(103): آيات 1 تا 3]
بيان آيات
(109) سوره كافرون مكى است و شش آيه دارد.(6)
[سوره الكافرون(109): آيات 1 تا 6]
بيان آيات
(111) سوره تبت مكى است و پنج آيه دارد(5)
(112) سوره اخلاص مكى است و چهار آيه دارد(4)
ترجمه تفسير الميزان، ج17، ص: 588
ترجمه آيات
و آنان كه كفر ورزيدند به يكديگر سفارش مىكردند كه هنگام شنيدن صداى قرآن به آن گوش ندهيد و جار و جنجال كنيد به طورى كه صداى شما بر صداى قرآن غلبه كند و در نتيجه كسى آن را نشنود (26).
ما هم به طور يقين به كسانى كه كفر ورزيدند عذاب سختى مىچشانيم و به بدتر از آنچه مىكردند كيفر مىدهيم (27).
اين چنين است كه كيفر دشمنان خدا آتش است در شكم آتش خانهاى جاودانه دارند به كيفر اينكه همواره آيات ما را انكار مىكردند (28).
(همين كفار كه در دنيا آن سفارش را به يكديگر مىكردند) در آخرت مىگويند: پروردگارا گمراه كنندگان جنى و انسى را به ما نشان بده تا آنان را زير پا گذاريم تا خوارتر از خود ما شوند (29).
اما آنهايى كه گفتند پروردگار ما اللَّه است و بر گفته خود پافشارى و استوارى هم كردند ملائكه بر آنان نازل گشته و مىگويند نترسيد و غم مخوريد و به بهشت بشارت و خوشوقتى داشته باشيد بهشتى كه در دنيا همواره وعدهاش را به شما مىدادند (30).
آرى، ماييم اولياى شما هم در دنيا و هم در آخرت و شما در بهشت هر چه دلتان بخواهد و بلكه هر چه طلب كنيد در اختيار خواهيد داشت (31).
اينها همه مراسمى است كه قبلا براى پذيرايى شما از ناحيه خداى آمرزنده رحيم فراهم شده (32).
راستى خوش گفتارتر از كسى كه بشر را به سوى خدا دعوت مىكند و عمل صالح انجام مىدهد و مىگويد: من به يقين از تسليم شدگانم كيست؟ (33).
و چون معلوم است كه خوبى و بدى يكسان نيست لا جرم تو بدىهاى مردم را بهترين عكس العمل دفع كن تا آن كسى كه بين تو و او دشمنى هست چنان از دشمنى دست بردارد كه گويى دوستى مهربان است (34).
اما اين نصيحت را نمىپذيرند مگر كسانى كه خويشتن دارند و نيز نمىپذيرد مگر آنكه بهره عظيمى از سعادت داشته باشد (35).
و اگر از ناحيه شيطان به نحوى تحريك شدى پناه به خدا بر كه او شنواى دانا است (36).
و يكى از آيات او شب و روز و خورشيد و ماه است، پس ديگر معنا ندارد كه براى خورشيد و ماه سجده كنيد بلكه بايد براى خدايى سجده كنيد كه آنها را آفريده اگر به راستى مىخواهيد عبادتى كنيد (37).
ترجمه تفسير الميزان، ج17، ص: 589
و اگر ديدى كه باز كفار استكبار مىكنند غمگين مباش كه آنان كه نزد پروردگار تواند شب و روز او را تسبيح مىگويند و خسته نمىشوند (38).
و يكى از آياتش اين است كه زمين را مىبينى مرده و بىجنب و جوش است ولى وقتى ما باران بر آن نازل مىكنيم به جنب و جوش مىافتد و بالا مىآيد، آرى، آن كس كه مردگان را زنده مىكند همان كسى است كه زمين را زنده مىكند كه او بر هر چيزى قادر است (39).
بيان آيات
در اين آيات به ايمان نياوردن كفار به قرآن كريم كه در صدر سوره آمده بود، برگشت شده، و متعرض نقشههايى شده كه آنان به منظور ابطال حجت قرآن مىكشيدند. و در اين آيات بين كفار و مؤمنين با استقامت مقابله شده، كفار و پارهاى از عواقب ضلالت آنان را، از يك سو، و مؤمنين با استقامت و پارهاى از پاداشهاى آخرتى ايشان را، از سوى ديگر آورده. و نيز متعرض مطالب متفرقه ديگرى مىشود.
" وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لا تَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَغْلِبُونَ" كلمه" الغوا" امر از مصدر" لغو" است، و لغو به معناى هر چيزى است كه اصل و ريشهاى نداشته باشد، و در كلام به معناى آن گفتارى است كه معنا نداشته باشد. وقتى گفته مىشود" لغى"، و" يلغو"،" لغوا" معنايش اين است كه كار لغو كرد، و مىكند. و كلمه" هذا" كه اشاره به قرآن است، و دو باره نام قرآن را آوردن،" اين قرآن"، دليل بر اين است كه كمال عنايت را به قرآن و از بين بردن آن داشتهاند.
و اين آيه دلالت مىكند بر نهايت عجز كفار در مبارزه عليه قرآن، به طورى كه بعد از آنكه نتوانستند كلامى مثل آن را بياورند، و يا اقامه برهانى عليه آن بكنند، كارشان در بيچارگى به اينجا كشيد كه به يكديگر سفارش كنند كه گوش به قرآن ندهند، و هر جا قرآن خوانده شود سر و صداهاى بى معنا در آورند، تا صداى آن شخص به گوش كسى نرسد، و در نتيجه اثرش لغو گردد. و منظور از جمله" باشد كه شما غالب شويد" اين غلبه است.
[ (رواياتى راجع به حسن ظن به خدا، و مراد از گواهى دادن پوست بدن در قيامت)]
" فَلَنُذِيقَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا عَذاباً شَدِيداً ..." لام در جمله" لنذيقن" لام سوگند است. و مراد از" الذين كفروا" به حسب مورد آيه، همان كسانى است كه گفته بودند: به قرآن گوش ندهيد. هر چند كه صرفنظر از مورد، آيه شريفه بر حسب لفظ مطلق است.
ترجمه تفسير الميزان، ج17، ص: 590
" وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ أَسْوَأَ الَّذِي كانُوا يَعْمَلُونَ" - بعضى «1» گفتهاند: مراد از " أَسْوَأَ الَّذِي كانُوا يَعْمَلُونَ" همه اعمال زشت آنان است، و كلمه" أسوء- بدتر" در اينجا از معناى أفعل تفضيلى خود افتاده، در نتيجه به معناى" بد" شده، نه" بدتر" بعضى «2» از مفسرين گفتهاند:
مراد اين است كه به عنوان مبالغه در نهى و زجر، جزاى بدترين اعمالشان را ذكر كند، و از بقيه اعمال بدشان سكوت نمايد.
" ذلِكَ جَزاءُ أَعْداءِ اللَّهِ النَّارُ ..." جمله" ذلك جزاء" مبتدا و خبر است، و كلمه" النار" بدل از كلمه" ذلك"، و يا عطف بيان براى آن است. ممكن هم هست خبرى باشد براى مبتدايى كه حذف شده، و تقدير آن" ذلك جزاء اعداء اللَّه هى النار" باشد، يعنى اين است جزاى دشمنان خدا كه عبارت است از آتش. و يا مبتدا باشد براى اين خبر كه مىفرمايد: " لَهُمْ فِيها دارُ الْخُلْدِ" يعنى آتش براى آنان خانهاى است جاودانه.
" لَهُمْ فِيها دارُ الْخُلْدِ" - يعنى آتش به همه آنان احاطه دارد، هر يك از ايشان در درون آتش خانهاى مخصوص به خود دارد، كه در آن جاودانند.
" جَزاءً بِما كانُوا بِآياتِنا يَجْحَدُونَ" - كلمه" جزاء" مفعول مطلق است براى فعلى تقديرى، و تقدير كلام چنين است" يجزون جزاء" يعنى جزاء داده مىشوند جزايى مخصوص.
و ممكن است مفعول مطلق باشد براى مصدرى كه قبلا در كلام بود، يعنى" ذلك جزاء" نظير اين آيه كه مىفرمايد: " فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزاؤُكُمْ جَزاءً مَوْفُوراً" .
" وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا رَبَّنا أَرِنَا الَّذَيْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ" اين آيه حكايت كلامى است كه كفار در داخل آتش مىگويند، و از خداى تعالى درخواست مىكنند كه متبوعين و پيشوايان ضلالت جنى و انسىشان را نشان ايشان بدهد تا آنان را زير پاى خود لگدمال و ذليل كنند، و به همين مقدار عذابشان را بيشتر سازند، به شهادت اينكه دنبالش مىگويند" نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِيَكُونا مِنَ الْأَسْفَلِينَ - زير پاى خود قرارشان دهيم تا از پستترين مردم شوند" «3» .
" إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ ..." راغب مىگويد: كلمه استقامت در اصل در خصوص طريقى به كار مىرفته كه به
(1 و 2) مجمع البيان، ج 9، ص 11.
(3) چون براستى جهنم جزاى شما است، جزايى فراوان. سوره اسرى، آيه 63.
ترجمه تفسير الميزان، ج17، ص: 591
خط مستقيم كشيده شده باشد، و در آيه شريفه " اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ" حق را به چنين راهى تشبيه كرده. سپس مىگويد: و استقامت انسان به اين معنى است كه همواره ملازم طريقه مستقيم باشد كه خداى تعالى در باره چنين انسانهايى فرموده: " إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا" «1» ولى در صحاح اللغة استقامت را به معناى اعتدال گرفته، و گفته: وقتى مىگويند" استقام له الامر" معنايش اين است كه اين امر براى او در حد اعتدال بود «2» .
پس مراد از جمله " ثُمَّ اسْتَقامُوا" اين است كه ملازم وسط راه باشند، و دچار انحراف نگردند، و بر سخنى كه گفته استوار باقى بمانند. مثلا در آيه " فَمَا اسْتَقامُوا لَكُمْ فَاسْتَقِيمُوا لَهُمْ" «3» معنايش اين است كه ما دام كفار با شما معتدل بودند، شما هم براى آنان اعتدال داشته باشيد و از وسط راه منحرف نگرديد. و در آيه " وَ اسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ" «4» معنايش اين است كه: آن طور كه مامور شدهاى عمل كن، يعنى راه ميانه را پيش بگير، و هواهاى ايشان را پيروى مكن. همه تفسيرهاى مختلفى كه براى اين آيه كردهاند به همين معنا كه ما گفتيم برمىگردد.
[بيان حسن حال مؤمنين استقامت پيشه و آينده نيكويى كه در انتظارشان است]
و اين آيه و آيه بعدش حسن حال مؤمنين را بيان مىكند، هم چنان كه آيات قبلش بدى حال كفار را بيان مىكرد.
" تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ" - اين آيه شريفه از آيندهاى كه در انتظار مؤمنين است، و ملائكه با آن به استقبال ايشان مىآيند، خبر مىدهد. و آن تقويت دلها و دلگرمى آنان و بشارت به كرامت است.
پس ملائكه ايشان را از ترس و اندوه ايمنى مىدهند. و ترس هميشه از مكروهى است كه احتمال پيش آمدن دارد، و در مورد مؤمنين يا عذابى است كه از آن مىترسند، و يا محروميت از بهشت است كه باز از آن بيم دارند. و حزن و اندوه هم، همواره از مكروهى است كه واقع شده، و شرى كه پديد آمده، مانند گناهانى كه از مؤمنين سر زده و از آثارش غمنده مىشوند و يا خيراتى كه باز به خاطر سهلانگارى از آنها فوت شده، و از فوت آن اندوهگين مىگردند، و ملائكه ايشان را دلدارى مىدهند به اينكه ايشان از چنان خوف و چنين اندوهى در امانند، چون گناهانشان آمرزيده شده، و عذاب از ايشان برداشته شده است.
(1) مفردات راغب، ماده" قوم".
(2) صحاح اللغة، ج 5، ص 2017.
(3) سوره توبه، آيه 7.
(4) سوره شورى، آيه 15.
ترجمه تفسير الميزان، ج17، ص: 592
آن گاه بشارتشان مىدهند به بهشتى كه وعده داده شدهاند، مىگويند: " أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ" . و اينكه گفتند " كُنْتُمْ تُوعَدُونَ" دلالت دارد بر اينكه نازل شدن ملائكه بر مؤمنين به اين بشارت، بعد از زندگى دنيا است، چون معناى عبارتشان اين است كه: مژده باد شما را به آن بهشتى كه همواره وعدهاش را به شما مىدادند. " نَحْنُ أَوْلِياؤُكُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ ..." اين آيه شريفه تتمه بشارت ملائكه است. و بنا بر اين، اينكه در آخرت به مؤمنين مىگويند: ما در زندگى دنيا اولياى شما بوديم- با اينكه همانطور كه گفتيم اين گفتگو بعد از انقضاى زندگى دنيا است- در حقيقت مقدمه و زمينهچينى است، براى آوردن جمله" و فى الآخرة" تا اشاره كنند به اينكه ولايت در آخرت فرع و نتيجه ولايت در دنيا است، پس كانه گفتهاند: ما اولياى شما در آخرتيم همانطور كه در دنيا بوديم، و يا بدان جهت كه در دنيا بوديم، و به زودى متولى امور شما خواهيم شد، همانطور كه در دنيا بوديم.
و اوليا بودن ملائكه براى مؤمنين منافات با اين ندارد كه خدا هم ولى ايشان باشد، چون ملائكه واسطه رحمت و كرامت اويند، نه اينكه از پيش خود اختيارى داشته باشند. و اى بسا اينكه در آيه شريفه ولايت ملائكه را ذكر كرده نه ولايت خدا را، براى اين بوده باشد كه بين اولياى خدا و دشمنان او مقابله و مقايسه كند، چون در حق دشمنانش فرموده بود:" و قضينا لهم قرناء- ما براى كفار قرينهاى بدى قرار داديم" و در آيه مورد بحث در مقابل آن قرينها، از قول ملائكهاش مىفرمايد:" ما اولياى شما هستيم".
و نتيجه اين مقابله آن است كه معلوم شود كه مراد از ولايت ملائكه براى مؤمنين، تسديد و تاييد مؤمنين است، چون ملائكه مؤيد آنهايند كه مختص به اهل ولايت خدايند، و اما ملائكهاى كه حارس و نگهبان خلقند، و يا آنهايى كه موكل بر ارزاق و اجلهاى مردم و ساير شؤون آنهايند، اختصاصى به مؤمنين ندارند، بلكه مؤمن و كافر برايشان يكسان است.
بعضى از مفسرين «1» گفتهاند: اصلا اين آيه شريفه كلام خدا است نه كلام ملائكه.
" وَ لَكُمْ فِيها ما تَشْتَهِي أَنْفُسُكُمْ وَ لَكُمْ فِيها ما تَدَّعُونَ" - ضمير در" فيها" ى اول و دوم هر دو به كلمه" اخرة" برمىگردد. و كلمه" تشتهي" مضارع از مصدر" اشتهاء" است. و اصل آن نيز كلمه" شهوت" است كه به معناى از جا كنده شدن يكى از قواى آدمى بطرف خواستهاش مىباشد، خواستهاى كه از آن لذت مىبرد، مانند شهوت طعام و نوشيدنى، و
(1) روح المعانى، ج 24، ص 121.
ترجمه تفسير الميزان، ج17، ص: 593
شهوت جنسى.
كلمه" تدعون" در اصل" تدتعيون" بر وزن" تفتعلون" بود كه بر حسب قواعد علم صرف، به اين صورت درآمده. و اين كلمه از باب افتعال از دعا است، و معنايش" تطلبون الدعوة" مىباشد، يعنى طلب دعا مىكنيد. در نتيجه جمله دوم يعنى جمله " وَ لَكُمْ فِيها ما تَدَّعُونَ" دامنه شمولش وسيعتر از جمله اول، يعنى جمله " لَكُمْ فِيها ما تَشْتَهِي أَنْفُسُكُمْ" است، چون شهوت طلب مخصوص است، و طلب اعم از آن است.
و بنا بر اين، آيه شريفه به ايشان بشارت مىدهد به اينكه در آخرت هر خير و لذتى را كه تصور بشود، و براى شهوتشان ممكن باشد كه اشتهاى آن كند، دارا هستند، چه از خوردنيها و چه نوشيدنيها، و چه لذتهاى جنسى، و چه غير آن. بلكه از اين هم وسيعتر و بالاتر دارند، و آن اين است كه هر چه را بخواهند بيش از آن را دارند، هم چنان كه فرمود: " لَهُمْ ما يَشاؤُنَ فِيها وَ لَدَيْنا مَزِيدٌ" «1» .
[دعوت پيامبر اسلام (صلى اللَّه عليه و آله) احسن القول است]
" وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعا إِلَى اللَّهِ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ قالَ إِنَّنِي مِنَ الْمُسْلِمِينَ" اين آيه شريفه متصل است به آيه سابق كه مىفرمود: " وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لا تَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فِيهِ" براى اينكه كفار همانطور كه در مقام دشمنى با قرآن بودند، با رسول خدا (ص) نيز دشمنى مىكردند، هم چنان كه بخاطر داريد كه در اوايل اين سوره به آن جناب مىگفتند: " قُلُوبُنا فِي أَكِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونا إِلَيْهِ ..." بنا بر اين، خداى تعالى در آيه شريفه مورد بحث آن جناب را تاييد مىكند، به اينكه سخن تو، يعنى دعوتت، بهترين سخن است.
پس در آيه مورد بحث مراد از " وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعا إِلَى اللَّهِ" رسول خدا (ص) است، هر چند كه لفظ آيه عموميت دارد و شامل همه كسانى مىشود كه به سوى خدا دعوت مىكنند، چيزى كه هست چون در بين اين داعيان به سوى خدا ممكن است كسى يافت شود كه بخاطر رسيدن به غرض فاسد به سوى خدا دعوت كند، و معلوم است كه چنين دعوتى احسن القول نمىتواند باشد، لذا دنبال جمله نامبرده اين شرط را اضافه كرد كه " وَ عَمِلَ صالِحاً" بشرطى كه خودش هم عمل صالح كند، چون عمل صالح كشف مىكند از اينكه صاحبش نيتى صالح دارد.
و نيز از آنجايى كه عمل صالح دلالت بر اعتقاد حق، و التزام به آن ندارد، و اين نيز
(1) هر چه بخواهند دارند و نزد ما بيش از آنهم هست. سوره ق، آيه 35.
ترجمه تفسير الميزان، ج17، ص: 594
معلوم است كه سخن آن كسى كه دعوت به سوى خدا مىكند، و عمل صالح هم دارد، ولى ايمانى به حق نداشته، و التزامى به آن ندارد، احسن القول نيست، به همين جهت دو جمله گذشته را مقيد به شرطى ديگر كرد، و آن اين است كه " وَ قالَ إِنَّنِي مِنَ الْمُسْلِمِينَ" ، يعنى اعتقاد به اسلام داشته باشد. چون كلمه" قال" به طورى كه از سياق برمىآيد در اينجا به معناى رأى و اعتقاد است.
پس اگر كسى اعتقاد به اسلام و عمل صالح داشت، آن گاه به سوى خدا دعوت كرد، سخنش احسن القول خواهد بود، براى اينكه احسن القول عبارت است از سخنى كه به حقيقت نزديكتر، و نيز سودمندتر باشد، و هيچ كلمهاى به حق نزديكتر و نيز سودمندتر از كلمه توحيد نيست، براى اينكه اين كلمه آدمى را به سوى حاق سعادتش رهنمون مىشود.
" وَ لا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَ لَا السَّيِّئَةُ ..." .
بعد از آنكه احسن القول را خاطرنشان كرد، فرمود كه احسن القول عبارت است از دعوت به سوى خدا، و چون قائم به چنين دعوت در درجه اول رسول خدا (ص) بود، لذا در آيه شريفه التفاتى بكار برده، روى سخن را متوجه آن جناب كرد تا بهترين طريق در دعوت به سوى خدا و نزديكترين راه رسيدن به هدف را برايش بيان كند، و نزديكترين راه دعوت به سوى خدا، و مؤثرترين آن عبارت از طرز دعوتى است كه بيشتر در دلها اثر بگذارد، و به اين منظور روى سخن به آن جناب نموده، فرمود:" لا تستوى ...".
پس جمله " لا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَ لَا السَّيِّئَةُ" معنايش اين است كه: دعوت به سوى خدا با داشتن خصلت نيك، و با نداشتن آن، و داشتن خصلت بد يكسان و تاثيرش در نفوذ برابر با هم نيست. و كلمه" لا" در جمله " وَ لَا السَّيِّئَةُ" زايده است كه تنها خاصيت تاكيد را دارد، و نفى را تاكيد مىكند.
[معناى جمله: " ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ" ]
" ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ" اين جمله استينافى و سخنى نو است كه توهمى را كه ممكن است كسى بكند دفع مىنمايد. گويا وقتى شنونده جمله " لا تَسْتَوِي ..." را مىشنود، مىپرسد: چه بايد كرد؟ در جواب مىفرمايد" بدى را به بهترين راهش دفع كن". و معناى آن اين است كه: بدى را با خصلتى كه مقابل آن است دفع نما، مثلا باطل آنان را با حقى كه نزد تو است دفع كن، نه به باطلى ديگر، و جهل آنان را با حلم و بديهايشان را با عفو، و همچنين هر بدى ديگرشان را با خوبى مناسب آن دفع كند.