کتابخانه تفاسیر
تفسير احسن الحديث
جلد اول
مقدمه
جلد دوم
جلد چهارم
جلد پنجم
جلد ششم
جلد هفتم
سوره فرقان در مكه نازل شده و هفتاد و هفت آيه است
جلد هشتم
جلد نهم
جلد دهم
جلد يازدهم
تفسير احسن الحديث، ج6، ص: 309
18- مريم گفت: من از تو به خدا پناه مىبرم و اگر تقوى كارى مرا اذيت مرسان
19- گفت: من فقط فرستاده پروردگار تو هستم آمدهام تا پسر پاكى به تو عطا كنم
20- مريم گفت: چگونه مرا پسرى باشد كه انسانى به من دست نزده و زناكار نبودهام.
21- فرشته گفت: كار چنين است، خدايت گفت اينكار بر من آسان است و تا او را براى مردم معجزهاى قرار بدهيم و رحمتى باشد از ما و اين كار، حتمى است
22- پس به وى حامله شد و با او در مكان دورى گوشه گرفت
23- درد زائيدن او را سوى تنه درختى كشيد، گفت اى كاش پيش از اين مرده بودم و شىء حقير و فراموش شده بودم
24- عيسى او را از طرف پائين ندا داد غم مخور، خدايت در پائين پاى تو نهرى قرار داده است
25- تنه خرما را سوى خويش تكان بده كه خرماى تازه بر تو بيافكند
26- بخور و بياشام و شاد باش و اگر از آدميان كسى را ديدى بگو من براى خدا روزهاى نذر كردهام، امروز با احدى سخن نخواهم گفت
27- عيسى را در حالى كه در آغوش گرفته بود پيش قوم خويش آورد، گفتند: مريم چيز عجيبى آوردهاى؟
28- اى خواهر هارون، پدرت مرد بدى نبود و مادرت زناكار نبود
29- مريم به عيسى اشاره كرد، گفتند: با بچهاى كه در گهواره است چطور سخن گوئيم
30- عيسى گفت: من بنده خدا هستم، به من كتاب داده و مرا پيغمبر كرده است
31- و هر جا باشم مرا با بركت فرموده و به نماز و زكاة سفارش كرده مادامى كه زندهام
32- مرا به مادرم نيكوكار كرده و ستمگر و شقى قرار نداده است
33- سلام بر من روزى كه متولد شدم و روزى كه خواهم مرد و روزى كه زنده مبعوث خواهم گرديد
34- اين است عيسى بن مريم، اين است سخن حق كه در آن ترديد مىكنند
35- خدا را نرسد كه فرزندى بگيرد، او پاك است از اين كار، چون كارى را اراده كند به آن مىگويد: باش و مىشود
تفسير احسن الحديث، ج6، ص: 310
36- اللَّه پروردگار من و پروردگار شماست، او را بپرستيد كه راه راست همين است
37- احزاب از بين مردم اختلاف كردند واى براى كافران از حضور در قيامت بزرگ
38- روزى كه پيش ما مىآيند بسيار شنوا و بينا هستند اما امروز ظالمان در گمراهى آشكار مىباشند
39- مردم را انذار كن از روز حسرت، وقتى كه كار تمام مىشود، مردم در غفلتند و ايمان نمىآورند
40- ما وارث زمين و هر كه در زمين است خواهيم شد و به سوى ما بر خواهند گشت.
كلمهها
انتبذت: نبذ: انداختن چيزى از روى بىاعتنايى. يا انداختن مطلق، خواه انداختن معمولى باشد مانند لَنُبِذَ بِالْعَراءِ وَ هُوَ مَذْمُومٌ قلم/ 49 و خواه معنوى، مانند فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ انتباذ:
اعتزال و كنار شدن «انتبذ فلان: اعتزل و تنحّى فى ناحية».
تمثل: تمثّل به معنى تشكّل و به صورت چيزى در آمدن است «تمثّل الشيء: تصور له».
اهب: هبه بخشيدن و دادن چيزى بدون عوض «اهب» متكلّم وحده است، تقديرش «لان اهب» است: تا بدهم و هبه كنم.
بغيا: بغاء: زنا. بغىّ: زناكار، بغى: طلب توأم با تجاوز، زناكارى تجاوز از حدّ است.
مقضى: حتمى شده. قضاء در اصل به معنى فيصله دادن و محكم كردن است. به معنى حكم، صنع و حتم نيز آيد، آن در آيه به معنى حتمى شده و تمام شده است.
قصى: قصو: دورى «قصى المكان: بعد» قصىّ به معنى دور، اقصى به معنى
تفسير احسن الحديث، ج6، ص: 311
دورتر است.
أجاء: جاء گاهى با «باء» متعدى شود و گاهى با باب افعال، آن در آيه از باب افعال است «اجائها»: آورد او را.
مخاض: مخاض درد زائيدن. «جذع»: تنه درخت.
نسيا: نسى و نسيان: فراموشى و بىاعتنايى. فيومى در مصباح گويد:
فراموشى از روى غفلت و ترك از روى عمد، على هذا بىاعتنايى را هم نسيان گويند «نسيا» در آيه (بفتح نون) و كسر آن خوانده شده و هر دو به معنى چيز حقير و غير قابل اعتناء است نَسْياً مَنْسِيًّا چيز نامعتنا به و فراموش شده.
سريا: سرىّ: نهر جارى، هزى: هزّ: تكان دادن، حركت دادن. «هزّى» امر مؤنّث حاضر است يعنى: تكان ده، به حركت آور. اهتزاز: تكان خوردن.
جنيا: جنى (بر وزن عقل): چيدن ميوه. «جنى الثمرة: تناولها من شجرها» «جنّى»: ميوه تازه كه الساعه چيده شده است.
قرى: كلمه «قرّي» امر مؤنث حاضر است يعنى قرار و آرامى بده، «قرّت عينه» چشمش آرام گرفت، آن كنايه از شادى است «قرى عينا» شاد باش. «طيبى نفسا»، انسيا: منسوب به انس، خلاف جنّ. يعنى انسانى، فريا: فرىّ: نو در آورده، ساخته. فرى در اصل به معنى قطع و شكافتن است. آن را قبيح و منكر نيز گفتهاند.
يمترون: مريه: شكّ و مردد بودن «يمترون» شك مىكنند.
مشهد: اسم مكان است: محلّ حضور. آن در آيه مصدر ميمى است
تفسير احسن الحديث، ج6، ص: 312
به معنى شهود و حضور. (مجمع البيان) اسمع بهم: صيغه مبالغه است يعنى: بسيار شنوا هستند، «ابصر، ..»: بسيار بينا. يا تعجب است يعنى: چه شنوا و بينا مىباشند؟! حسرة: حسرت: اندوه و غم بر آنچه از دست رفته است. حسر در اصل به معنى كشف و انكشاف است. (قاموس قرآن)
شرحها
آيات شريفه در بيان دومين قصه از قصّههاى توحيدى در اين سوره است.
و آن، جريان مريم و ولادت عيسى عليه السّلام است كه در سوره آل عمران نيز گذشت.
خلاصه جريان در آيات فوق چنين است: مريم از خانواده خود كنار شده و در محلى خلوت نموده بود، خداوند فرشته خويش را در شكل انسانى پيش مريم فرستاد، مريم از ديدن او وحشت كرد كه جوان ناشناسى است مبادا قصد تجاوز داشته باشد.
لذا گفت: من از تو به خدا پناه مىبرم و اگر تقوى دارى مرا لكّه دار مكن. فرشته گفت: مترس كه من فرستاده خدايم تا پسرى پاك به تو بدهم. مريم گفت: اين چگونه مىشود: من نه شوهرى دارم و نه زناكارم.
فرشته گفت: مطلب همين است. خدا فرمود: اين كار بر من آسان است مىخواهيم آن پسر را نشانه قدرت خود قرار دهيم و رحمتى از ما بر مردم باشد و اين عمل حتمى است.
مريم حامله شد به خاطر آنكه كسى از حمل او مطلع نباشد به مكان دورى رفت، درد زائيدن او را گرفت، خودش را به درخت خرمايى تكيه داد و از كثرت ناراحتى گفت: اى كاش ناشناخته و فراموش شده بودم از من چطور قبول خواهند
تفسير احسن الحديث، ج6، ص: 313
كرد كه اين فرزند از جانب خداست و از زنا نيست!!! عيسى كه به دنيا آمده بود به سخن درآمد گفت: غم مخور، اينجا نهرى هست درخت خرما را تكان ده تا خرماى تازه بيافتد، بخور و بياشام و شاد باش و اگر كسى را ديدى بگو من روزه سكوت گرفتهام با كسى سخن نخواهم گفت.
تا من به آنها جواب دهم.
مريم چنين كرد و تا حدّى آرام گرفت. آن گاه به طرف شهر آمد و عيسى را در آغوش داشت، مردم از ديدن او يكّه خوردند كه مريم چيز عجيبى است اين پسر از كجا است؟ تو كه پدرت آدم بدى نيست و مادرت بى عفّت نبوده است از آن پدر و مادر. چنين دخترى!!! مريم به عيسى اشاره كرد و فهماند كه من روزه سكوت گرفتهام جريان را از اين پسر بپرسيد.
گفتند: اين شگفتتر!! از بچه گاهواره نشين چه بپرسيم.!! در اين هنگام عيسى به سخن درآمد كه: من بنده خدا هستم، خدا به من كتاب داده و مرا پيغمبر كرده است، هر كجا باشم با بركتم فرموده است ...
آن گاه خداوند از اين قضيّه نتيجه گيرى فرموده كه ماجراى عيسى اين است و او پسر خدا نبود واى به حال كسانى كه او را پسر خدا خواندهاند و مىخوانند.
16- وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ مَرْيَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِها مَكاناً شَرْقِيًّا .
منظور از كتاب، قرآن است، الف و لام او براى عهد است يعنى: ياد كن در اين كتاب مريم را، بعيد نيست كه غرض همه قرآن باشد، يعنى آنچه تا وقت نزول اين سوره نازل شده بود و آنچه در علم خدا بود كه نازل شود.
كنار شدن مريم از خانوادهاش شايد خروج او از خانه پدر و مادر و
تفسير احسن الحديث، ج6، ص: 314
سكونتش در مسجد باشد كه او را تحويل معبد دادند و زكريّا حفظ او را بر عهده گرفت به نظر مىآيد كه در قسمت شرق معبد براى او منزل دادند كه فرموده:
17- فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجاباً .
اين تكميل آيه سابق است، ظاهرا منظور از زدن پرده، منزل گرفتن در محراب خود باشد، يعنى با سكونت در آنجا حايلى ما بين خود و خانوادهاش به وجود آورد وَ كَفَّلَها زَكَرِيَّا كُلَّما دَخَلَ عَلَيْها زَكَرِيَّا الْمِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً آل عمران/ 37.
فَأَرْسَلْنا إِلَيْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِيًّا .
غرض از روح، ظاهرا جبرئيل است و او به شكل انسان كامل كه نقصى در اعضاء او نبود در آمد، در زمينه به صورت انسان درآمدن ملائكه، در نكتهها صحبت خواهد شد «سويّا» حال است از «بشر» و آن به معنى كامل و بدون نقص است.
18- قالَتْ إِنِّي أَعُوذُ بِالرَّحْمنِ مِنْكَ إِنْ كُنْتَ تَقِيًّا .
مريم از ديدن او به وحشت افتاد و گفت: من از تو به خدا پناه مىبرم اگر متقى هستى مرا لكه دار نكن نظير وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ مائده/ 57، ذكر «رحمن» كه توجّه به رحمت عالمگير خداست شايد نظرش آن بوده كه از هر وجه ممكن در رحمت خدا واقع شده و از شرّ او در امان باشد، جواب «ان» محذوف است يعنى: «ان كنت تقيا فلا تظلمنى».
19- قالَ إِنَّما أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ لِأَهَبَ لَكِ غُلاماً زَكِيًّا .
جبرئيل خود را معرفى كرد كه نترس من فرستاده خداى تو هستم آمدهام تا پسر پاكى بر تو به بخشم جلو افتادن «انّما» براى افاده حصر و ازاله شكّ است.
تفسير احسن الحديث، ج6، ص: 315
20- قالَتْ أَنَّى يَكُونُ لِي غُلامٌ وَ لَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ وَ لَمْ أَكُ بَغِيًّا .
جواب مريم است كه پس از روشن شدن قضيّه ميگويد: من چطور پسرى خواهم داشت اين با يكى از دو وجه ممكن است يا بايد شوهرى داشته باشم و يا زناكار، و هيچ يك از اينها در من نيست.
در مجمع البيان فرموده: به زناكار بغىّ گويند كه زنا را مىطلبد. منظور از لَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ به قرينه ما بعدش، به معنى دست زدن با ازدواج است.
اين نظير آيه نهم درباره زكريّا است كه گذشت. در اينجا به پنج وجه به سخن مريم جواب داده شده است، اول اينكه كار همانست كه خبر دادم. دوم پروردگارت فرمود: وجود آوردن فرزندى بدون پدر براى من آسان است، سوم: مىخواهم او را نشانه از قدرت خود براى مردم قرار بدهيم و بدانند كه خدا به هر چيز توانا است وَ لِنَجْعَلَهُ عطف بر محذوفى، يعنى مىخواهيم آن پسر را به وجود آوريم براى عللى، از جمله اينكه او را معجزهاى قرار بدهيم.
الميزان فرموده: اين دليل است كه مردم قدرت احاطه به علل كارهاى خدايى را ندارند. چهارم: رحمتى است از ما براى مردم كه از رسالت و هدايت او استفاده كنند. پنجم: ولادت او كار حتمى است و مشيّت بر آن قرار گرفته است.