کتابخانه تفاسیر
تفسير احسن الحديث
جلد اول
مقدمه
جلد دوم
جلد چهارم
جلد پنجم
جلد ششم
جلد هفتم
سوره فرقان در مكه نازل شده و هفتاد و هفت آيه است
جلد هشتم
جلد نهم
جلد دهم
جلد يازدهم
تفسير احسن الحديث، ج12، ص: 269
زيرا شيعه اجماع دارند كه وفات عبد اللَّه بعد از تولد آن حضرت بوده است ديگران گفتهاند كه عبد اللَّه بعد از يك سال از ولادت آن حضرت وفات يافت.
نگارنده گويد: طبرسى رحمه اللَّه در ذيل أَ لَمْ يَجِدْكَ يَتِيماً فَآوى فرموده:
آن حضرت دو ساله بود كه پدرش عبد اللَّه از دنيا رفت.
روز جمعه سوم جمادى الثانية هزار و چهار صد و سه مصادف با وفات حضرت فاطمه سلام اللَّه عليها مطابق 27 اسفند ماه 1361، تفسير سوره ضحى به پايان رسيد.
و الحمد للَّه و هو خير ختام
تفسير احسن الحديث، ج12، ص: 270
سوره الم نشرح
در مكه يا در مدينه نازل شده و هشت آيه است
نظرى به سوره مباركه
1- الم نشرح دوازدهمين سوره است كه بعد از سوره و الضحى در مكّه نازل گرديد، احتمال دارد كه مدنى باشد. در ترتيب فعلى قرآن مجيد سوره نود و چهارم است، بنا بر احتمال مكى بودن بايد در اوائل بعثت نازل شده باشد.
2- عدد آيات آن بالاتفاق هشت است چنان كه طبرسى رحمه اللَّه مىفرمايد و آن به نقل تفسير خازن شامل بيست و هفت كلمه و صد و سه حرف است.
3- تسميه آن به أَ لَمْ نَشْرَحْ ظاهرا به علّت وقوع اين لفظ در اول آن و از باب «تسميه الكل باسم الجزء» است.
مشهور آن است كه اين سوره مكى است، الميزان فرموده: احتمال مكى و مدنى بودن هر دو مىرود. سخن الميزان كاملا حق است، چون مطالب سوره به مدنى بودن شبيهتر است و نشان مىدهد كه آن حضرت در موقع نزول سوره از بيشتر رنجها آسوده شده و بلند آوازه گشته بود و اللَّه العالم.
5- مطالب سوره بعد از نقل آيات در «شرحها» خواهد آمد.
تفسير احسن الحديث، ج12، ص: 271
سورة الانشراح مكّية و هى ثمانى آيات نزلت بعد سورة الضحى
[سوره الشرح (94): آيات 1 تا 8]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ
به نام خداى رحمان رحيم
1- آيا براى تو شرح صدر نداديم؟
2- و بار سنگين تو را از برداشتيم
3- بارى كه بر پشتت سنگينى مىكرد
4- آوازه تو را بلند كرديم
5- حقا كه با سختى آسانيى هست.
6- حقا كه با سختى آسانيى هست.
7- چون از كارى فارغ شدى در كارى ديگر زحمت بكش.
8- و به پروردگارت رغبت كن.
تفسير احسن الحديث، ج12، ص: 272
كلمهها
نشرح: شرح: وسعت دادن. «شرح الشيء: وسعه» شرح صدر كنايه از خويشتن دارى و تحمل مصائب است.
وضعنا: وضع: گذاشتن، مثل گذاشتن بار به زمين. منظور از آن در آيه برداشتن سنگينى و آسان كردن كار است.
وزر: ثقل و ثقيل. اسم و مصدر هر دو آمده است، اغلب در بار گناه به كار مىرود ولى گاهى در غير گناه نيز مىآيد چنان كه در آيه شريفه به معنى سنگينى بار رسالت است.
انقض: نقض: شكستن. خواه ظاهرى باشد مانند شكستن استخوان و خواه معنوى، مانند شكستن پيمان. انقاض را سنگينى كردن گفتهاند «انقضه: اثقله» شايد آن مبالغه در سنگين باشد.
عسر: سختى و دشوارى. «بسر» سهولت و آسانى.
فانصب: نصب (بر وزن عقل): رنج دادن. رنج ديدن و برپا داشتن. آن در آيه فعل امر است يعنى: تلاش كن و خودت را به زحمت انداز.
آن در آيه از باب «علم يعلم» است و اگر از باب «ضرب يضرب» باشد به كسر صاد آيد به معنى نصب كن است.
شرحها
در اين آيات، اول موهبتهايى كه به آن حضرت داده شده بيان مىشود، سپس نتيجه گرفته مىشود كه مشكلات با استقامت آسان مىشود إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً و چون فعاليت و تلاش بايد دائمى و پيوسته باشد لذا فرمان مىرسد چون از كارى
تفسير احسن الحديث، ج12، ص: 273
فارغ شدى در كار ديگرى تلاش كن وانگهى چون تلاش بايد جهت دار باشد لذا فرموده: وَ إِلى رَبِّكَ فَارْغَبْ .
روح مطلب در اين سوره دو چيز است يكى فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً آرى از شاخصها و معيارها در زندگى آنست كه تحمل شدائد لحظه به لحظه آسانى را در بر دارد و سختيها انسان را مىسازد و در جهت مطلوب پيش مىراند آيه حاكى است كه آسانى توأم با سختى است نه اينكه آسانى بعد از سختى به وجود مىآيد.
ديگرى: ادامه تلاش و تحمل سختيهاست كه بايد پيوسته به تلاش در زندگى ادامه داد و مقصود را پيش برد.
منظور از شرح صدر آن است خداوند به او توانايى داد تا آمدن وحى، ناراحتيهاى تبليغ رسالت و اذيتهاى مردم را تحمل نمايد، اين همان است كه موسى عليه السّلام از خدا مىخواهد: رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي طه/ 25.
وَ وَضَعْنا عَنْكَ وِزْرَكَ عطف است بر أَ لَمْ نَشْرَحْ كه تقدير آن «قد شرحنا لك صدرك» است، برداشتن سنگينى نتيجه شرح صدر است يعنى با دادن سعه صدر بار سنگين رسالت را بر تو سبك و آسان كرديم چنان كه يَسِّرْ لِي أَمْرِي نتيجه شرح صدر موسى بود.
الَّذِي أَنْقَضَ ظَهْرَكَ حاكى است كه آن حضرت سنگينى را كاملا احساس مىكرده است آيه وَ رَفَعْنا لَكَ ذِكْرَكَ به اواخر دعوت آن حضرت تطبيق مىشود چنان كه آيات گذشته به اوائل بعثت منطبق است كه آن حضرت بلند آوازه گرديد و آوازهاش به همه جاى عربستان و حتى ايران و مصر و حبشه رسيد. در الميزان و جاهاى ديگر، شهادت بر نبوت را در اذانها از مصاديق رَفَعْنا لَكَ ذِكْرَكَ
تفسير احسن الحديث، ج12، ص: 274
شمردهاند.
5 و 6- فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً «1» .
اين دو آيه تعليل آيات سابق است، يعنى رسيدن به آن توفيقها از آن جهت است كه با مشقت سهولت هست، تكرار آيه براى تأكيد و نشان دادن اهميت مطلب است.
ناگفته نماند: آيه نمىگويد: بعد از سختى آسانى هست بلكه با لفظ «مع» مىفهماند كه آسانى با رنج توأم است، از لحظه تحمل سختى، آسانى به تدريج به دست مىآيد. ولى الميزان معيت را به معنى معيت پى در پى بودن گرفته است نه با هم بودن.
7 و 8- فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَ إِلى رَبِّكَ فَارْغَبْ .
تفريع دو آيه فوق است يعنى: حالا كه شدائد سبب آسانى و توفيق است چون از عملى فارغ شدى در عمل ديگرى زحمت بكش و تلاش كن و به پروردگارت رغبت نما تا در تحمل شدائد براى تو عنايت كند
«عن الصادق عليه السّلام فاذا فرغت من الصلاة المكتوبة فانصب الى ربك في الدعاء و ارغب اليك في المسئلة يعطيك»
اين روايت يكى از مصاديق آيه شريفه است.
نكتهها
زمخشرى و آيه شريفه: محمود زمخشرى در تفسير كشاف در رابطه با آيه فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ مىگويد: از جمله بدعتها اينكه بعضى از رافضىها (شيعه) لفظ «فانصب» را به كسر صاد خوانده و گفتهاند: يعنى على بن ابى طالب را براى امامت نصب كن. اگر اين ادعا براى
(1) به نظر الميزان الف و لام در العسر براى جنس و نكره بودن «يسرا» براى نوع است.
تفسير احسن الحديث، ج12، ص: 275
رافضى صحيح باشد، ناصبى هم مىتواند آن را با كسر بخواند و گويد: معنايش آنست كه: ناصبى بودن و دشمن داشتن على بن ابى طالب را رسمى كن.
مرحوم فيض كاشانى در تفسير صافى بعد از نقل اين سخن مىگويد: نصب امام و خليفه بعد از تبليغ رسالت يا بعد از فراغ از عبادت امرى معقول بلكه واجب است تا مردم بعد از پيامبر در حيرت و ضلالت واقع نشوند، على هذا صحيح است كه امامت بر تبليغ رسالت يا عبادت مترتب شود، ولى چطور معقول است كه عداوت على عليه السّلام بر تبليغ رسالت يا عبادت مترتب گردد وانگهى كتب اهل سنت پر است از اينكه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله على عليه السّلام را دوست مىداشت و در تمام حياتش فضل او را اظهار مىكرد و از آن حضرت نقل كردهاند كه فرمود: دوستى على ايمان و بغض او كفر است.
بنگريد به اين آدم كه لقب جار اللَّه يافته چطور خدا قلبش را كور كرده تا چنين باطلى و منكرى در اين مقام به قلم آورده است «انها لا تعمى الأبصار و لكن تعمى القلوب التي في الصدور».
روز شنبه چهارم جمادى الثانى سال هزار و چهار صد و سه هجرى مطابق 28/ 12/ 1361 تفسير سوره مباركه الم نشرح به پايان رسيد.