کتابخانه روایات شیعه
تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب - ج1تا7
در حاليكه همان تقريظ، كه خود حاجى نوري نيز آنرا در هامش كتابش نقل كرده و هم اكنون نيز بر ظهر نسخه ياد شده از تفسير موجود مىباشد 7 ، عبارتى كه نشان دهنده اجازه علامه به مفسر باشد در آن نيست.
ج- مصححين جلد 105 از چاپ جديد بحار (طبع آخوندى)، در باره اجازه علامه مجلسي به او، در تكميل عبارت حاجى نوري، در پاورقى همان مدرك، گفتهاند:
«يأتى في باب الإجازات و في تتميم أمل الأمل».
در صورتى كه:
أولا- در باب إجازات بحار، اجازهاى از علامه مجلسي، به صاحب تفسير، يافت نمىشود.
ثانيا- نسخ خطى بدست آمده از تتميم امل الأمل شيخ عبد النبي قزوينى (ره)، تا به امروز، تا حرف «ش» را بيشتر نداشته است. لذا ترجمه مفسر ما در آنجا نمىتواند باشد، فضلا از اينكه اجازهاى از علامه براى او در آنجا يافت شود.
ثالثا- ممكن است كه گفته شود كه منظور پاورقى نويسان، از تتميم امل الأمل، تكملة أمل الأمل، سيد حسن صدر (ره) بوده است. ولى بايد گفت كه در اين كتاب نيز خبرى از صاحب ترجمه نيست.
بررسى قول دوم (شاگردى علامه مجلسي):
الف- سيد محسن أمين در اعيان الشيعة، حاج شيخ عباس قمى در فوائد الرضوية و شيخ آقا بزرگ تهرانى در الذريعة، أولين كسانى هستند كه او را بعنوان
شاگرد علامه مجلسي، معرفى كردهاند، در حاليكه در منابع اسبق از اينها و حتى معاصر مفسر ما مانند: أمل الأمل، رياض العلماء، روضات الجنات و الفيض القدسي- كه أصلا در خصوص علامه مجلسي و احوال و آثار و اساتيد و شاگردان او نوشته شده- ذكرى از اين مطلب نيست. و بنظر مىرسد كه اين سخن استظهار و استنباط قائلين آن باشد.
گمان نگارنده بر آن است كه سبب چنين برداشتى شايد اين باشد كه حاجى نوري در الفيض القدسي، از مفسر ما، در مقام ثانى كتاب خود كه در ذكر اسامى شاگردان علامه مجلسي و راويان از اوست، ياد كرده است. و همچنانكه در «بررسى قول أول» گذشت، حاجى نوري، مفسر ما را مجاز از علامه ميدانسته. پس علت ذكر او در چنين بخشى از كتاب، باين دليل مىتواند باشد. در حاليكه صاحبان تراجم بعد از حاجى نوري، بصرف عنوان بخش مذكور، از صاحب ترجمه، بعنوان شاگرد و مجاز از علامه مجلسي ياد كردهاند.
ب- لازمه شاگردى علامه مجلسي، اقامت در اصفهان است. در حاليكه صاحب ترجمه، در آثار متعددى كه از او بجا مانده، و در سنوات مختلف نيز تصنيف و تأليف شده است، خود را مشهدي المولد و المسكن معرفى مىكند و حتى تأليف آنرا در مشهد يادآور مىشود.
مؤيد ادعاى فوق، اثرى است كه از يكى از فرزندان مفسر بيادگار مانده است:
اين اثر، ترجمه و شرح قصيده سيد إسماعيل حميرى است كه بهمراه دو رساله ديگر، يكى تصحيح و ترجمه لغات قصيده سيد إسماعيل حميرى، از محمد قاسم هزار جريبي (شاگرد علامه مجلسي و مجاز از او) و ديگرى ترجمه حديث غمامه و وساده، با شماره 792، در كتابخانه ملك تهران، نگهدارى مىشود:
در ديباچه اين رساله چنين آمده است:
«... اين رساله أيست مشتمل بر دو حديث، كه دلالت مىكند بر فضيلت سيد اسمعيل حميرى و شرح قصيده او كه مترجم آن هست، خادم محبان على بن أبى طالب، بر وجه اختصار، محمد رضا بن ميرزا محمد بن محمد رضا بن اسمعيل القمي أصلا، مشهدي مولدا و مسكنا ...» تاريخ كتابت مجموعه كه ظاهرا، بيك قلم مىباشد، جمادى الثاني سال 1123 است. و در فهرست كتابخانه مذكور، 5/ 177- 178، كاتب را صاحب رساله أول 8 ، يعنى: فرزند مفسر، شناساندهاند.
شاهد ديگر بر ادعاى مذكور، وقفنامه دختر مفسر مىباشد كه بر ظهر نسخهاى از مجلد سوم تفسير نوشته شده است. توضيح اينكه اين نسخه در سال 1111 كتابت شده و متن آن بشرح ذيل است:
« بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ* . الحمد للّه الواقف على الضمائر و الصلوة على محمد و آله اولي البصائر يوم تبلى السرائر. و بعد وقف مؤبد و حبس مخلد نمود ابتغاء لوجه اللّه و طلبا لمرضاته بنت مرحوم مغفور مبرور مولانا ميرزا محمد الشهير بخياط و مؤلف هذا الكتاب كه موسوم گرديده بكنز الغرائب و بحر الدقائق، بركافه مؤمنين و متوطنين مشهد مقدس كه مطالعه و مباحثه نموده، در مثوبات و أجور واقف و مؤلف شريك بوده باشند. و متولى وقف نمود ارشد و أصلح و اعلم أولاد مرحوم مشار اليه را بطنا بعد بطن، بنظارت حاجي الحرمين الشريفين حاجى محمد رفيع و بعد وفاته بتجويز أصلح أولاد مومى اليه، مشروط آنكه اگر متولى و ناظر خود در كار داشته باشند فبها و الا بهر يك از صلحا و زوار ساكنين مشهد مقدس كه معتمد بوده باشند بدهند و زياده از سه ماه نزد كسى نباشد مگر بتجديد اذن، و از حصار بند مشهد مقدس بيرون نبرند و نفروشند و رهن ننمايند و هبه ننمايند.
همه اينها، شواهد و اماراتى هستند براينكه مفسر در مشهد متولد شده و در آنجا توطن اختيار كرده و تشكيل خانواده داده و چه بسا همانجا فوت كرده است و اين همه كجا و توطن در اصفهان كجا؟
بررسى قول سوم (اتحاد محمد بن رضا قمى با صاحب ترجمه):
شيخ حر عاملى، در أمل الأمل گفته:
«مولانا محمد بن الرضا القمي فاضل معاصر. له شرح منظومة في المعاني و البيان. مائة بيت. سماها [ا] نجاح المطالب.» صاحب رياض العلماء، در ذيل ترجمه محمد بن رضاى قمى، همين عبارت را، بىكم و كاست، در كتاب خود آورده است بجز عبارت ياد شده، در دو كتاب فوق، مطلب ديگرى راجع به «محمد بن رضا قمى» «و يا محمد بن محمد رضا ابن إسماعيل بن جمال الدين قمى مشهدي» نيست.
اما صاحبان تراجم بعد از اين:
صاحبان الفيض القدسي، اعيان الشيعة و ريحانة الأدب، أصلا، متعرض اين معنا نشدهاند.
صاحبان روضات الجنات و فوائد الرضوية، احتمال داده و بعيد ندانستهاند كه اين دو، يك نفر بوده باشند.
اما در آثارى مانند هديه العارفين و إيضاح المكنون (قبل از ديگران)، الذريعة و الكواكب المنتثرة، معجم المؤلفين، زندگينامه علامه مجلسي، مجله تراثنا، با ذكر شرح ارجوزهاى در معاني و بيان، بنام إنجاح المطالب، بعنوان يكى از آثار مفسر، عملا، اين دو فرد را واحد دانستهاند.
در اين باره بايد اضافه كرد كه اين اختلاف ناشى از تفاوت و اختلاف معرفى صاحبان يا صاحب آثار، در ديباچه آنها مىباشد. و اين در حالى است كه مفسر ما در مقدمه آثارش، خود را تا جدش معرفي كرده و بعضا، اين معرفى را در پايان كتاب نيز تكرار مىكند. لذا رعايت اختصار در مواردى مشابه، حتى نقل ناقص اسم پدر، از كسى چون او، قابل توجه مىتواند باشد.
نكته قابل ذكر ديگر در اين مورد اينست كه:
مدت زمان تأليف أمل الأمل 1096- 1097 ه 9 ، و از رياض العلماء 1107- 1130 ه بوده. و در ضمن احوال علماء تا سال 1119 ه. در آن آمده است 10 . و مدت زمان تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب، كه بزرگترين و مهمترين اثر صاحب ترجمه هست، بدلالت نسخ موجود از آن، از 1094 تا 1103 ه. مىباشد.
پس در زمان تأليف هر دو كتاب أمل و رياض، صاحب ترجمه، صاحب تفسيرى مهم و نفيس بوده است.
حال اگر محمد بن رضا قمى، همان صاحب تفسير است، پس چرا از او، فقط با يك اثر، آنهم اثرى كم اهميت در ميان آثار ديگر او، ياد شده است؟
چرا از اين همه آثار، خصوصا مهمترين آنها كه همين كنز الدقائق باشد، ذكرى بميان نيامده است؟ و اهميت اين تفسير بين آثار او بحدى است كه در الفيض القدسي، او را فقط بهمين كتاب معرفى كرده است و ديگر صاحبان تراجم نيز مهمترين اثر او را همين تفسير دانسته و او را بخاطر همين كتاب، ستودهاند.
و اگر محمد بن رضا قمى، صاحب تفسير نباشد، پس چرا از محمد بن
محمد رضا بن إسماعيل بن جمال الدين قمى مشهدي، با آن همه آثار و خصوصا تفسير مورد نظر و نيز معاصر و حاضر در زمان مؤلفين آن دو كتاب، يادى نشده است؟
در صورت عدم صحت اتحاد اين دو شخص، آثارى مانند «إنجاح المطالب» «تفسير تبيان سليمانى»، «جواب اعتراضات علماء ما وراء النهر على الشيعة»، «معاد و حشر أجساد» و «رسالهاى در وجود»، از مفسر ما نبايد باشد.
بررسى قول چهارم (زنده بودن مفسر تا فتنه افغان، در اصفهان):
الف- قائل اين قول يك مأخذ بيش نيست (مجله تراثنا). و آنهم آخرين و جديدترين ترجمه أيست كه براى مفسر نگاشته شده است. و با توجه باينكه در هيچ مأخذى از مآخذ ترجمه مفسر، چنين مطلبى نيامده، بنظر مىرسد كه چنين قولي فقط يك حدس و احتمال باشد. آنهم بر مبناى نقل قول فهرست كتابخانه مركزى دانشگاه، از منتخب التواريخ، كه گفته صاحب تفسير «از شاگردان مجلسي و گورش به اصفهان است» 11 .
ب- و أما در مورد آن نقل قول بايد گفت كه صاحب منتخب التواريخ، يعنى حاج محمد هاشم خراسانى، از صاحب تفسير، در دو موضع از كتابش، ياد كرده، بدون اينكه متذكر يكى بودن، اين دو فرد باشد:
در صفحه 641، در ضمن «ذكر عرفا و صوفيه خراسان» مىگويد:
دهم- جناب آقا ميرزا محمد المشهدي الطوسي، صاحب تفسير كنز
الحقائق و بحر الدقائق، ابن مولانا اسمعيل. ايشان از تلامذه مرحوم فيض بوده، تاريخ ولادت و رحلت و محل دفنشان معلوم نيست.
و در صفحه 679، «ذكر مدفونين [از علماء خراسان] در اصفهان» مىگويد:
بيست و سوم- محمد بن محمد رضا القمي صاحب تفسير كنز الدقائق، در چهار مجلد. ايشان از تلامذه مرحوم علامه مجلسي بوده. و مجلسي ثناء بليغى از ايشان و از تفسير كنز الدقائق فرموده.
قابل توجه اينست كه صاحب منتخب در اين باب از كتابش، مدرك و مأخذ مدفون بودن در اصفهان كسانى را كه نام مىبرد، نشان داده و يا حتى محل دفن آنها را در آنجا، مشخص مىكند و فقط در مورد صاحب ترجمه است كه در ذكر اخيرش از او، بدون هيچ سند و مدركي، او را مدفون در اصفهان مىداند.
و شايد ايشان، شاگرد علامه مجلسي بودن را، قرينه از اين مطلب گرفته است.
كه البته آن خود مورد ترديد جدي بوده و بررسى آن گذشت. و در واقع حق همانست كه در قول اولش آمده است. و اين در حالى است كه در آثارى مانند تذكرة القبور مولى عبد الكريم جزى اصفهانى و تكملههاى آن، كه در خصوص مدفونين از علماء، در اصفهان مىباشد، اثرى از گمشده ما يافت نمىشود.
در ضمن آنچه در مورد تولد و توطن مفسر در مشهد، در بررسى قول دوم گفته شد، در اينجا نيز صادق خواهد بود.
وصف مفسر در بيان ديگران: